Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

Filday kuching bo ‘Isa ham mo ‘r bo ‘lib ko ‘rin,

Moling oshib-toshsa, ham ur bo‘lib ko‘rin.

Hammaning aybini bilganing holda,

Hech narsa bilmaganday, ko‘r bo‘lib ko‘rin.

Yaxshilik,  yomonlik  hamma  davrlar  lichun  xos,  lekin  ezgulikning 

yovuzlik ustidan tantana qilishiga ishonish kerak:

Donish erur otgan o‘qim nishoni,

Dadillik manbai -  bilim koni.

Ezgulik osmonin mahbusiman men, 

Zanjirim-fazo-yUfSamoummoni.

Pahlavon  Mahmud  rostgo‘ylik,  to‘g‘ri  so‘zlikni  ham  insonning 

muhim  axloqiy  fazilatlaridan  hisoblaydi.  U  rostgo‘ylik  haqida  yaxshi

177

---

fikrlami aytish bilan chegaralanib  qolmaydi. Uning fikricha, rostgylik 

faqat kishilaming o‘zaro gap-so‘zlarida ifodalanibgina qolmasdan, balki 

kishilaming  xatti-harakatida,  yurish-turishida,  odamlarga  va jamiyatga 

boigan  munosabatida,  ilm-ma’rifatga  intilishida  aks  etmogi  lozim. 

Yuksak insonparvarlik tuyg6ulariga ega blgan Pahlavon Mahmud xalq 

baxti uchun, haqiqat uchun, ilmu-ma’rifat uchun kurashdi:

Ma'rifatning tili -  cholg‘u -  noyimdir,

Aqlim-qilich, so ‘zim -  o ‘qu yoyimdir.

Imtiyozlar mulkin shohi bilurkim,

So ‘z maydoni -  ishg ‘ol qilgan joyimdir.

Pahlavon Mahmud insonning baxt-saodati uning bilim va ma’rifatga 

erishuvida,  deydi.  Ilmu  ma’rifatning  qudratiga  ishongan  mutafakkir 

shunday deb ta’kidlaydi:

Necha yil ilm-hunarpayida bo ‘Idiq,

Necha yil zar-zevar payida bo ‘Idiq,

Olamsirlaridan ho‘lganda ogoh —

Bor ishni tashlab qalandar bo‘ldiq.

Xullas,  Pahlavon Mahmudning  mboiylari  yoshlarni  vatanparvarlik, 

dstlik,  xalq  ishiga  sadoqat  mhida  tarbiyalaydi,  jamiyat  manfaati 

yoiida xizmat qilishga undaydi.

Xoja  Abduholiq  Gijduvoniy  (1103-1179)  buyuk  valiulloh  ustoz 

tarbiyasi,  ulugValloma,  xojagon -  naqshbandiya tariqati rivojiga muhim 

hissa qo6shgan piri  murshid bo6lib, Xojai jahon  nomi bilan  mashhurdir. 

U diniy oilada,  islomiy tasavvur va urf-odatlar qurshovida unib sgan. 

Hizr  alayhissalomning  savoba  farzandi  hisoblangan.  To‘qqiz  yoshida 

Qur’oni  Karimni yod olib,  o‘n yoshdan boshlab esa darveshlaming zikr 

tushishlarida faol ishtirok etgan.

Ilk  ustozi  -   o‘z  zamonasining  mashhur  bilimdoni,  tafsir  ilmining 

sultoni  Imom  Sadriddin  atalmish  ulug6  zot  bilan  Buxoroi  sharifda 

uchrashib, undan tafsir ilmini mukammal oiganadi.

Xoja  Abduholiq  GMjduvoniy  butun  hayotini  Alloh  yo‘liga 

bagMshlab,  farz  va  sunnat  amallarini  bajarish  kabi  ulug‘  ibodatda 

shuhrat  topdi.  Yigirma  ikki  yoshida  Buxoroi  sharifda  baland  maqom, 

butun  Sharq  olamida  nomi  mashhur  shayx  Abu  Yoqub  Yusuf 

Xamadoniy bilan uchrashadi. Va tez orada mashhur shayxning muridiga 

aylanadi.

Xoja  Abduholiq  Gijduvoniy  ustozi  Yusuf Xamadoniy  Xurosonga 

ketguniga  qadar,  ul  zotning  xizmatlarida  boiib,  ko‘p  ilm  rganadi. 

0 ‘zini  ibodatu  riyozatga  mashul  tutib,  «Odobi  tariqat»,  «Risolai

178

---

soxibiya»,  «Maqomati  Xoja  Yusuf  Xamadoniy»,  «Az  guftar  Xoja», 

«Abduxoliq G6ijduvoniy» kabi asarlarini bitadi.

Xoja  Abduholiq  G‘ijduvoniy  tariqat  peshvosi  darajasiga  yetgach, 

Xojagon, 

(keyinchalik 

Naqshbandiya) 

tariqatining 

mohiyatini 

belgilaydigan  va  aqidalari  hisoblangan  asosiy  talablami  yaratadi.  Bu 

aqidalaming  to‘rttasiga  dastlab  Yusuf  Xamadoniy  tomonidan  tartib 

berilgan boiib, ular:

1. Xush  dar  dam  — ichdan  chiqayoggan  har  bir  nafas  ogohlik  va 

huzur yuzasidan boiishi, g‘aflat unga hech y o i topmasligi kerak.

2. Nazar  bar  qalam  —  nazar  doim  oyoqda  boiishi  kerak,  toki, 

soliqning nazari sochilmasin va nolozim joyga tushmasin.

3. Safar  dar  Vatan —  soliq  odamiylikning  tabiatida  safar  qiladi, 

ya’ni  odamiylik  sifatidan  farishta  sifatiga  oiadi,  yomonlik  sifatidan 

yaxshilik sifati tomon kchadi.

4. Xilvat dar anjuman -  soliq tashqi  tomonidan xalq bilan qalban 

haq bilan birga degani.

Yuqoridagi  to6rt  aqidaga  Xoja  Abduholiq  G‘ijduvoniy  yana to6rtta 

aqidani, ya’ni talabni qo6shadi:

5. Yodkard -  bu zikri lisoniy (til zikri) yoki zikri qalbiydir;

6. Bozgasht  -   shundayki,  zikri  aytuvchi  tili  yoki  dilida  kalimai 

toyyibani aytganda:  «Xudovando, mening maqsudim sensan», deydi. Bu 

Bozgasht  kalima  yaxshi  yoki  yomon  fikrlami  oradan  haydovchidir.  U 

zikrini  xolis  qiladi,  zikmi  o6zga  nafaslardan  ozod  etadi.  Zikmi 

boshlovchi  bu  Bozgasht  so6zlami  aytayotgan  paytda,  mabodo  chin 

dildan boimayotganini sezsa ham, uni aytishni tark etmasin, bora-bora u 

chinakamiga aylanib, ta’ siri zohir bo6 ladi.

7. Nigohdosht  -   har  xil  fikrlardan  xalos  bo6lish,  tashqi  olamdan 

ajralish uchun  intilish bo6lib,  kalimai  toyyibani  bir nafasda necha marta 

aytsa, o6sha paytda xayolni boshqa narsalardan xalos qilish lozim.

8. Yoddosht -  shundayki, undan maqsad Haq subxonaxu va taoloni 

doimo zavqu shavq bilan yod tutib, ogoh boiishdir.  Ba’zilar uni G*oyih 

bo ‘Imaydigan  huzur  degan  ibora  bilan  ham  ataydilar.  Ba’zi  haqiqat 

ahlining  nazarida  u  shunday  bir  mushohadadurki,  Haq  subhonahu  va 

taolo muhabbati ko6ngilni tomoman qamrab oladi, bu esa Yoddoshtning 

hosil boiishidan darakdir.

Xoja Abduholiq  Gijduvoniyning  ideali  komil  inson  martabasi  edi: 

o ‘zingni  muttasil  ruhan  tozalab  borsang,  nuqsonlaringdan  xalos 

bo ‘Isangy  nafsingga  qul  bo ‘Imasang,  birovga  zulm  qilmasang,  gunoh 

ishlarga  qo 7  urmasang,  hamisha pokiza yurib,  toat-ibodatda  bo isang,

179

---

savob  ishlarga  bel  bog Hasang  bast  bu  dunyodan  bearmon  o ‘tajaksan, 

degan g ‘oyalarni ilgari surgan.

Xoja  Abduholiq  G‘ijduvoniy  aytadiki:  «Odamlarga  chiroyli 

muomila  qil.  So‘zni  zarur  bo‘lgandagina  gapir.  Xush  muomalada 

bo‘lgil.  Ota-onangga,  katta-kichikka  minnatdorchilik  nazarila  boqqil. 

Yuraging  g ‘amgin,  tanang  salqin  va  quvvatsiz,  ko‘zing yoshli,  ishing 

riyodin xoli,  kiyiming juldur,  diling pok,  do ‘stlaring darvesh,  xonaqong 

masjid,  asosing  ilm,  ziynating  —  dunyo  ne 'matlaridin  tiyilish, 

hamsuhbating mudom AUoh bo ‘Imog ‘i darkor».

Xoja Abduholiq  G‘ijduvoniy  inson  ehtirosini  olti  xossaga:  shodlik, 

sevinch,  xotirjamlik,  qadruqimmat,  izzat,  lazzat zavqiga  ega  ekanligini 

ko ‘rsatib  bergan.  Uni  yengishni  esa:  «Xilvat  dar  Anjuman  qoidasiga 

amal  qilib,  inson  o‘z  ehtiroslarining  xossalari  va  talablaridan  yuqori 

turishi,  hamisha  qilgan  noto‘g‘ri,  nopok  xatti-harakatlarini  dildan 

anglashni ta’kidlab o‘tgan.

Shuningdek,  Xoja  Abduholiq  G‘ijduvoniy  inson  o‘z  ehtiroslaridan 

g‘olib  chiqishi  uchun  istig‘for  bosqichini  o‘tashini  uqtiradi.  Buning 

uchun  ul  zot  har  bir  inson:  1)  o ‘zining  noto‘g ‘ri  harakatlari  oqibatida 

xato,  kamchilik,  nuqsonlarini  qalban  anglashi;  2)  qalban  anglagan 

gunohlarini  takrorlamaslik  uchun  tavba  qilib,  uning  istig‘forini  Haq 

taolodan  so ‘rashi;  3)  qilingan  kamchilik,  gunohlarini yuksak  nazorat 

ostiga  olib,  keyingi  qadamlarini  nopok  harakatlardan  yiroq  tutishi 

lozim,  deb maslahat bergan.

Shuningdek,  Xoja  Abduholiq  G‘ijduvoniy  «Yoddosht»  amalida 

qattiq turgan inson, qalbi pokiza, Alloh nuri uning  fazli karamidan kelib 

chiqqan talablar, nomaqbul xatti-harakatlami qilish u yoqda tursin, hatto 

nomaqbul  fikrlami  ham  paydo  boiishiga  yo‘l  bermaydi,  deb 

ta’kidlagan.  Shuning  uchun  ham  bunday  kishi  qayerda,  qaysi  muhitda, 

qanday  vazifani  bajarmasin,  o‘qituvchi,  o‘quvchi,  talaba,  savdogar- 

tijoratchimi  uning  barcha  xatti-harakatlarida  yolg‘onga joy  boimaydi. 

Chunki,  qalbga  singib  ketgan  mezon,  oliy  talablar  bunga  yo‘l 

qo‘ymaydi.

Bir kuni piri komil oldiga bir yigit kelib, ta’zim qilib aytadi: «Pirim, 

Hazratim  sarvari  din,  olimi  a fzamdirsiz.  Kaminani  o ‘zingizning  ilm- 

saboqlaringizdan xabardor qilsangiz.  Sizdek zotning ilmini o ‘rganishni 

menga  Alloh  taolo  va  taborak  ko ‘nglimga  soldi,  yo ‘q  demang»,  deya 

ta’zim ila ul zotga murojaat qildi.

Bu yigitning odob - ikromi, farosati Shayxga ma’qul tushdi va Xoja 

Abduholiq  G‘ijduvoniy  uni  uyiga  taklif  etdi.  Shu  bo‘yi  yigit  Xoja

180

---

Abduholiq  G‘ijduvoniyga  savoba  farzand  tushgan  o‘gay  boiib 

xonadonida qolib ketdi.  Valiulloxdan zoxiriy  (tashqi) va botiniy (ichki) 

ilmlami  o‘rganib,  yigit  kamol  topdi.  Tashqisi  shundan  iboratki,  inson 

hamisha  musulmonlik  ahkom  va  shariat  qoidalarini  bajarmogi  lozim, 

ya’ni  o‘z  nafsini  tiyishi,  poklanishi  kerak,  ichkisi  esa,  qalbni  tozalash, 

qabih,  yomon  jihatlardan  qutulishni  talab  etadi.  U  Xoja  Abdulxoliq 

G‘ijduvoniyning ikkinchi xalifasi martabasiga erishdi. Piri murshid unga 

Xoja Avliyoi Kabir deb taxallus berdi.

Xoja  Abduholiq  Gijduvoniy  ilm,  hunar  bilan  birga  odobni  ham 

o‘rganmoq kerakligini ta’kidlaydi:  «Ko ‘p  kulma.  Qahqaha otib kuluvchi 

blma.  Haddan  ziyod  kulgi  qalbni ldiradi.  Xalq  bilan  tortishma. 

Halol  mehnat  qil.  Doimo  odobli  bl!»  deydi.  Zero,  odobsiz  odam 

Allohning  lutfu  marhamatidan  mahrum.  Undan  hamma  bezor.  Xalq 

bilan  nizo  qiladigan,  u  bilan  murosa  qilmaydiganlar  hammaning 

nafratiga  duch  keladi.  Gijduvoniy  o‘z  shogirdlariga  odobli  boiish 

uchun  kishi  o‘z  irodasini  toblashi,  chiniqtirishi  zarur,  deb  uqtiradi. 

Dangasa  kishilar  bunga  qodir  emaslar.  Tabiat  insonga  buyuk  baxt  -  

mehnat qilishni va undan zavq-shavq olishni  in’om etgan.  Bu xususiyat 

boshqa  biror-bir  mavjudotda  yo‘q.  Zero,  mehnat  mashaqqatini  tortgan 

odam o‘z iroda kuchini boshqara oladi.

Hazrat  o‘z  shogirdlariga:  «Yegni-boshingni  haddan  ziyoda 

bezamaginki,  bu  botiniy  (ichki  olam)  xarobalik  alomatidir.  Kiyiming 

eski,  lekin  qalbing  pokiza  blsin»,  deb  uqtirgan.  Madaniyatlilik 

tarbiyali,  odobli  insonning  tashqi  qiyofasida  ham  namoyon  boiadi. 

Chunki,  kishining  tashqi  qiyofasi  uning  hayotida  muhim  ahamiyatga 

ega.  Ko‘cha-kuyda,  uchrashuvlarda  notanish  kishilami  uchratar 

ekanmiz,  awalo,  ulaming tashqi  qiyofasiga nazar tashlaymiz.  Odamlar 

bir-birlarining  qanday  kiyinganligi,  qanday  qadam  tashlashi,  o‘zini 

qanday  tutayotganliklarini  doimo  kuzatib  boradi.  Xoja  Abduholiq 

G‘ijduvoniy insondagi tashqi  qiyofa  ham  maium ma’noda,  kishining 

qanday tarbiya ko‘rganligini anglatadi, deb hisoblagan.

Haqiqatan ham, insonning didi, farosati jamoatchilik o‘rtasida o‘zini 

tuta  bilishida ko‘zga tashlanadi.  Samimiy,  oq ko‘ngil,  o‘ziga talabchan 

boigan,  umuman,  tarbiyali  kishi  tashqi  ko‘rinishida  sun’iylikka  yo‘1 

qo‘ymaydigan tarzda kiyinishga, o‘zini shunga munosib tutishga harakat 

qiladi.  Tashqi  qiyofasiga  oqilona  e’tibor  berish  ichki  ma’naviy 

go‘zallikning  ifodasi  hisoblanadi.  Xoja  Abduholiq  Gijduvoniy  didli, 

farosatli  kishilar  bu  qoidalarga  hamma  vaqt  amal  qilishlari  lozim,  deb 

uqtiriladi.

181

---

Xoja Abduholiq ijduvoniy  har bir odain pokizalikka,  ozodalikka 

intilmogi  lozim,  deb  takidlaganlar.  Ozoda  kiyinish,  badanini  toza 

saqlash,  kiyim-boshni  va  uy-joyni  orasta qilish kishi  rioya  etishi  kerak 

boigan  eng oddiy  hayotiy  talablardandir.  «Kimki o'zi yolgiz qolganda 

ham  o ‘zini  odamlar  orasidagidek  tuta  bilsa,  u  o ‘zini  odob-axloq 

madaniyatini  tarbiyalash  sohasida  maqsadga  erishgan  boiadi  deb 

aytganlar piri komil.1

Xoja makun sam oii maqbul mador,

Illo zi kase, ki zindadil bashod yor.

Gar nafsi tu murda nest, az shuhratu oz,

Bo savmu salot boshu digar biguzor.2

Mazmuni:  samoni  sen  na  inkor  qil,  na  uni  qabul  ayla.  Agar  sen 

zindadil  boisang,  y a yni  Alloh  yoiida  nafsingni  oidirgan  boisang 

haqiqiyyo 7ni  tanla. Agar shuhratu shon talabida ersang, y a }ni nafsing 

hanuz  oimagan  boisa,  faqat  namozu  ro ‘za  ila  mashg‘ul  bo7,  o ‘zga 

ishni qo ‘y.

Abduholiq  Gijduvoniyning  «Vasiyatnoma»  asarida o‘giiga  qilgan 

nasihatlariga  o‘sha davrda  shogirdlari ham e’tiqod qocyib,  qat’iy  rioya 

qilgan  boisa,  ayni  shu  kunda ham  butun  dunyodagi  naqshbandiya piru 

muridlari shunday rioya qilmoqdalar. Jumladan, u shunday yozadi:

«Ey farzandim,  senga  vasiyat  qulurmanki,  Parvardigori  olamga 

qattiq  shaydo  bo‘lg ‘chil,  aniq  y o ‘l-yo‘riqlariga  itoat  qilgil,  butun 

Muhammad  Alayhissalom  sunnatlariga  amal  qilg ‘il,  buyurg ‘on 

farzlarini  ado  etg ‘il,  ota-onang  va  tariqatu  shariatning  barcha 

shayxlarga nisbatan  o ‘z  burchingni  pok bajargilki,  Alloh  sendan  rozi 

boisin.  Allohdan  qo‘rqqil...  Qiyomat  qoim  ro‘y   beradigan  kun faqat 

anga ayondir va  ul sendin  hisob so ‘raydir...  Qurfon  o ‘qishni  kechayu 

kunduz  kanda  qilmagil.  Neki  ish  qilsang,  Qur’onga  suyangil,  clmnki 

odamlarni  Alloh  (yo‘l)ga  chorlaydi.  Ilm  o ‘rganmasdan  turib,  ishga 

kirishmagil  D inyo‘l-yo‘riqlarini (puxta) bilishing,  unga rioya qilishing 

uchun  mudom  fikh  va  hadis  o ‘rgang‘il.  Sunnat  va  tariqi  jamoaga 

mulozim  boigil.  Seni buyoidin og‘diradig‘on zog‘ga hozir bo‘mag‘il, 

hech  bir  odamga  kafil  boim agil,  hech  kishi  vas-vasiga  dohil 

bo‘lmag‘il,  hargiz  shuhrat  talablik  qilmag‘il,  ul  ofat  keltirg‘usidir. 

Mansab  birla  bo‘lg ‘il.  Odamlarning maqtoviga  uchmagil  va alarning 

muhokamasidan  xafa  boimagil,  shunday  harakat  qilqilgilki,  k o ‘z