|
G„OYALAR
16.1. Xalqaro mehnat taqsimoti rivojiga oid
ta‟limotlarning xususiyatlari
Hozirgacha biz asosan ayrim mamlakatlardagi milliy iqtisodiyot,
iqtisodiy jarayonlar to‗g‗risida fikr yuritdik. Ammo iqtisodiyotga xos
bo‗lgan muhim bir xususiyat shuki, u chegara bilmaydi, baynalmilal
xarakterga ega. Agar bu masalaga tarixan yondashilsa, iqtisodiyotning,
xo‗jaliklarning yaqinlashuv jarayoni ilgaridan ma‘lum. Masalan,
eramizdan avvalgi II asrdayoq Buyuk ipak yo‗li bilan Xitoy, Yaponiya,
Koreya mollari Hindiston, Eron, O‗rta Osiyo orqali Vizantiya va
Italiyaga olib kelingan, u yerdan sotib olingan mollar boshqa
mamlakatlarga olib borilgan. Tarixiy faktlarga murojaat etilsa, har bir
karvonda ko‗p sonli odamlar, yuk ortilgan ot, tuya, xachir va boshqalar
bo‗lgan, yo‗l bir necha oylab davom etgan. Bu xalqaro savdo yo‗li XIV-
XV asrlarda Amir Temurning olib borgan iqtisodiy siyosati tufayli keng
rivojlandi.
Jahon bozorining vujudga kelishi ko‗pincha XV asr oxiri va XVI
asr boshi bilan belgilanadi. Bu fikrda ham jon bor albatta, chunki buyuk
geografik kashfiyotlar tufayli Amerika qit‘asi, ko‗plab yangi orol va
mamlakatlar ochildi. Ular bilan dengiz orqali iqtisodiy aloqa kuchaydi,
mustamlakachilik
tizimi
vujudga
keldi.
Iqtisodiyotning
baynalmilallashuv jarayoni doim rivojlanishda bo‗ldi va ayniqsa,
ikkinchi jahon urushidan keyin bu jarayon mazmun jihatdan tobora
chuqurlashib, hududi kengayib bormoqda. Jahon xo‗jaligi, uning paydo
bo‗lishi, rivojlanishi va takomillashuv qonuniyatlari, tamoyillari doim
olim va mutaxassislarning diqqat markazida bo‗lgan
290
Hozirgi davrda dunyoda 200 dan ortiq mamlakat mavjud bo‗lsa,
ularning tabiiy iqlimiy sharoitlari nihoyatda turli-tuman. Ularning
aholisi, xo‗jalik faoliyati, turmush tarzi ham xilma-xildir. Tarixiy,
an‘anaviy sharoit taqozosi tufayli har bir mamlakatda o‗ziga xos xo‗jalik
faoliyati, mahsulot turlari yuzaga kelgan. Masalan, bizga yaxshi tanish
bo‗lgan kartoshka, makkajo‗xori, pomidor, tamaki Amerika kashf
etilgandan keyin bizga olib kelindi va rivojlandi. Xuddi shunday yo‗l
bilan o‗zaro bog‗lanish, savdo-sotiq, madaniy aloqalar kuchayib
bormoqda. Ayniqsa, xalqaro savdo munosabatlari bu borada yetakchi
o‗rinni egallaydi va iqtisodiy ta‘limotlarda ham bu sohada muhim
yutuqlar mavjud. Xalqaro iqtisodiy integratsiya dastlab savdo sohasida
keng tus olgan.
Xalqaro savdo rivojlanishi jarayonlari iqtisodiyoti allaqachon
milliy davlatlar doirasidan chiqqan va bu borada bir qancha iqtisodiy
ta‘limotlar ham mavjud. Ular klassik, neoklassik va neokeynschilik
nazariyalarida o‗z aksini topgan. Ayniqsa, XIX-XX asrlardagi
iqtisodchilar A.Smit, D.Rikardo, R.Torrens, J.S.Mill, A.Marshall
(yuqorida ular bilan tanishganmiz) J.Vayner, G.Xaberler, G.Jonson,
P.Samuelson va boshqalar bu sohada barakali ijod qildilar.
A.Smit tomonidan mutloq afzallik prinsipi ishlab chiqilgan, unga ko‗ra
eng kam xarajat talab etuvchi tovarlar ishlab chiqarish va eksport qilish
samaralidir va aksincha.
Klassik iqtisodiy maktab vakili D.Rikardo birinchilardan bo‗lib
mehnat taqsimoti faqat ayrim ishlab chiqarish sohasidagina emas(A.Smit
fikri), balki xalqaro ko‗lamda ham obyektiv zarurat ekanligini isbotlab
berdi.Olimning fikri shundan iboratki, prinsipial jihatdan qaralsa, har bir
davlat o‗ziga kerakli barcha narsani (tovarlarni) ishlab chiqarishi
mumkin, ammo bu iqtisodiy jihatdan qanchalik to‗g‗ri, degan savol
tug‗iladi. Unga javob berib, Rikardo aytadiki, har bir davlat ma‘lum bir
mahsulotlarni ishlab chiqarishda ixtisoslashadi va nisbiy afzallikka,
ustunlikka ega bo‗ladi. Masalan, Shotlandiyada suli, Portugaliyada faqat
291
vino ishlab chiqarish samaraliroqdir, chunki sarf-xarajatlar miqdori eng
kam bo‗lgan sohani rivojlantirish afzaldir. Bunda albatta, tabiiy sharoit,
an‘analar, tarixiy tajriba, yer, suv, inson resurslari, xalqning mentaliteti
va boshqalar hisobga olinishi kerak. Masalan, musulmon davlatlarida
cho‗chqachilikni rivojlantirish haqida so‗z ham bo‗lishi mumkin emas.
Solishtirma xarajatlar prinsipi ham barcha mamlakatlarga ham
tegishlidir va qaysi mahsulotni ishlab chiqarish va eksport qilish
muammosi hal etilganda hisobga olinishi shart. Shu sababli ayrim
davlatlarda u yoki bu soha «mustaqilligi» uchun kurash e‘lon qilinganda
bu omil albatta, yaxshi o‗rganib chiqilishi maqsadga muvofiqdir.
Neoklassik, ya‘ni «sof» iqtisodiyotni targ‗ib etuvchilar xalqaro
mehnat taqsimotining rivoji va savdo sharoitlarining o‗zgarishi
sabablarini aniqlashni bosh vazifa qilib qo‗yganlar, ammo ular savdo
almashuvida pul mexanizmi yo‗lini inkor etadilar. R.Harrot, F.Maxlup,
K.Kurihara kabi neokeynschilik tarafdorlari esa xalqaro savdoning pul
mexanizmiga alohida e‘tibor beradilar, shu bilan bir vaqtda xalqaro
mehnat taqsimoti, baynalmilal qiymat, baholar nisbati deyarli e‘tiborga
olinmaydi.
«Sof» ta‘limot tarafdorlari fikricha jahon bozorida «mukammal
raqobat» mavjud; barcha kontragentlar xalqaro savdoda bir xil
imkoniyatlarga ega; taklif doimo talabni vujudga keltiradi; savdo balansi
o‗zini-o‗zi tartibga solish prinsipi bor. Eksport va import baholari
nisbatini tushuntirishda ular uzoq muddatli rejalarda «savdo sharoitlari»
industrial davlatlar ziyoniga va agrar mamlakatlar foydasiga
o‗zgarmoqda, deb o‗ylamoqdalar va buni yer unumdorligining pasayib
borishi, degan qonun bilan bog‗lamoqdalar. Ular tovar eksporti va
importining fizik hajmlari o‗sishini hisobga olmagan holda xalqaro
savdo rivoji tendensiyalari agrar xomashyo yo‗nalishidagi davlatlar
iqtisodiyoti tashqi savdo pozitsiyalari yaxshilashuviga olib kelmoqda,
demoqdalar. Xalqaro savdoning neokeynschilik ta‘limoti vakillari
fikricha har bir mamlakat ichki bozorda ko‗proq tovar ishlab chiqarishga
292
intilgani sababli mehnat va kapital bilan bandlikning to‗la emasligi
tufayli ko‗proq eksport qilishga va kamroq import qilishga intiladi. Shu
sababli ham xalqaro savdo o‗zini-o‗zi tartibga soluvchi jarayon bo‗la
olmaydi,
aksincha
tovar
eksporti
kapital
chiqarish
bilan
rag‗batlantirilishi kerak, import esa proteksionistik choralar bilan
cheklanishi zarur. Bu choralar umummilliy manfaatlarga mos kelar
emish.
Keyingi davrda vujudga kelgan iqtisodiy ta‘limotlarda E.Xeksher,
B.Olin (Shvetsiya), P.Samuelson tomonidan yaratilgan « ishlab chiqarish
Do'stlaringiz bilan baham: |
