Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

To4ov layoqati, moliyaviy barqarorlik va rentabellik
________________ ko4rsatkichlarining qiyosiy tahlili 
_____________
Qiyosiy ko‘rsatkich!ar
To‘lov
layoqati
Moliyaviy
mustaqillik
Xususiy
kapital
rentabelligi
Joriy davr
2.6
0.52
0.12
Moliya rejasi bo‘yicha
2.5
0.55
0.15
0 ‘tgan yilning shu davri
2.2
0.53
0.15
Normativ ko‘rsatkich
3.0
0.50
0.10
Ilg‘or korxona ko‘rsatkichi
3.4
0.70
0.16
88

---

T armoq 
о ‘ rtacha 
ko‘rsatkichi
2.2
0.42
0.07
Farqi+,-
Moliya rejasidan
+0.1
+0.03
-0.03
0 ‘tgan yilga nisbatan
+0.4
+0.01
-0.03
Normativ 
ko‘rsatkichga 
nisbatan
-0.4
-0.02
+0.02
Ilg‘or korxonaga nisbatan
-0.8
-0.18
-0.04
Tarmoq о ‘rtacha 
ko‘rsatkichiga nisbatan
+0.4
-0.10
+0.05
Omilli tahiil. 
Korxona moliyaviy holati haqidagi obyektiv 
ma’lumotlami ifoda etuvchi natijaviy ko‘rsatkichlar va ulaming 
o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillami 
o ‘rganish imkoniyatlami 
baholashda 
muhim 
usul 
hisoblanadi. 
Omilli 
tahiil 
natijaviy 
ko‘rsatkichning qaysi omillar hisobiga o ezgarganligini, ulaming ijobiy 
va salbiy ta’sirlarini aniqlash imkonini beradi. Bu esa korxona 
faoliyatini samarali boshqarishning muhim yo‘nalishlarini belgilab 
olishda ahamiyatli hisoblanadi. Omilli tahlilni moliyaviy faoliyat va 
uning samaradorligi, natijaviyligini xarakterlovchi barcha jihatlarga 
nisbatan qo‘llash mumkin.
Omilli tahiil quyidagi shartlar asosida bajariladi.
-natijaviy ko4rsatkichga ta’sir etuvchi birlik ikki yoki undan ortiq 
bo'lishi lozim;
-natijaviy ko‘rsatkich bir xil o ‘lchovli bo‘lishi lozim;
-natijaviy kocrsatkichga ta’sir etuvchi omillarni hisob-kitoblar orqali 
aniqlash mumkin bo‘lishi lozim;
-natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi birliklar o ‘rtasida uzviylik, 
bog4iqlik, aloqadorlik bo‘lmog‘i lozim;
-natijaviy ko‘rsatkichlarga ta’sir etuvchi birliklar turli jihatlami aks 
ettirishi lozim (baho, tannarx, hajm, struktura va h.k. kabi).
Moliyaviy tahlilda omilli tahlildan ko‘proq korxona moliyaviy 
faoliyati natijaviyligini baholashda, foyda va zararlar o ‘zgarishiga, 
rentabellik 
o ‘zgarishiga 
ta’sir 
etuvchi 
birliklami 
baholashda
89

---

foydalaniladi. Aslida har bitta natijaviy ko‘rsatkichni omilli tahlilini 
amalga oshirish mumkin. Shu sababli moliyaviy holat tahlili yuzasidan 
omilli tahlil mavzularini quyidagicha tarkiblash mumkin
-iqtisodiy resurslar samaradorligi, natijaviyligi bilan bog'liq bo‘lgan 
ko‘rsatkichlarning omilli tahlili;
-aktivlar 
samaradorligi, 
natijaviyligi 
bilan 
b o g iiq
bo'lgan 
ko'rsatkichlaming omilli tahlili;
-kapital va majburiyatlar samaradorligi, natijaviyligi bilan bog‘liq 
ko'rsatkichlarning omilli tahlili;
-moliyaviy faoliyat natijaviyligi va rentabelligi bilan bog‘liq 
bo‘lgan ko‘rsatkichlaming omilli tahlili;
-korxonaning bozordagi faolligi va ish aktivligi bilan bog‘liq 
bo‘lgan ko‘rsatkichlaming omilli tahlili.
Omilli tahlil metodikasini xalqaro amaliyotda mashhur bo4lgan, 
g ‘arb tahlil maktabining buyuk nomoyandasi Dyuponning uch faktorli 
modeli misolida ko'rib chiqish mumkin.