Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Ichki omillar qatoriga quyidagilar kiradi:
- ishlab chiqariladigan yoki ko'rsatiladigan xizmatlarning tarkibi va 
tuzilishi;
- ishlab chiqarish texnologiyasi va boshqarish modeli;
719

---

- korxonaning tarmoq b o ‘g 4ini;
- mulk va moliyaviy resurlari, ularning tarkibi va tuzilishi, 
boshqaruv strategiyasi;
- ishlab chiqarish va faoliyat samaradorligi;
- kapital oqimini tashkil etilishi, uning (daromad va xarajatlar 
nisbatidagi) mos shakli;
- menejment sifati;
- investitsiyalar hajmi va sifati;
Korxona moliyaviy holati, natijalari va pul mablagiariga ta’sir 
etuvchi birliklariga ta’sir etuvchi omillar ta ’sirini hisoblash juda 
murakkab va qiyin jarayon. Analitiklar bu borada shaxsiy yondashuvlar, 
asoslarga tayanishga 
majburlar. 
Shu sababli ta’sir darajalarini 
hisoblashda har bitta o ‘rganiladigan birlik alohidalikda, bogiiqlikda va 
aloqadorlikda baholash talab etiladi.
14.6. Bashorat ko‘rsatkichlarining ishonchliligini baholash hamda
bashoratlashdagi kamchiliklar
Tadbirkorlik faoliyatining samaradorligi nafaqat olingan foydaning 
miqdori bilan balki, biznes (korxonaning bozor) narxining ortishi bilan, 
faoliyatning 
kelgusidagi 
taraqqiyotining 
muhim 
dastaklarining 
mustahkamligi bilan ham baholanadi.
Qarz beruvchi qarz oluvchining pulni u yoki bu muddatda qaytarib 
berish taklifi haqiqiy ekanligini, investorlar qo‘yilgan mablag4 larga 
dividend olish ehtimolini, mol yetkazib beruvchilar davomli aloqalarda 
toiovlarda uzilishlar boim asligini bilishi kerak. Qarz beruvchi buni 
statistik va moliyaviy prognozlar tuzish y o ii bilan aniqlashi mumkin, 
ular asosida arizachiga qarzni qaytarishning haqiqiy muddatini, 
shuningdek qarzning asosiy summasini qaytarish uchun qilinadigan 
oylik to io v la r miqdori kabi boshqa tafsilotlarni tavsiya qilishi mumkin.
Odatda qarz olmoqchi b o ig a n tadbirkor naqd pullar harakati 
jadvali, moliyaviy va statistik prognozlar, loyihadan pul kelishining 
loyihani 
amalga oshirish 
bilan 
b o g iiq
xarajatlardan oshishini 
ta ’minlashi, shuningdek qarz beruvchining qarz berishi uning uchun 
qanchalik xavfsiz ekanligini va qarzga oluvchi pulni, kelishilgan 
shartlarga muvofiq, qaytarib berishni uddalay olishini baholashi talab
720

---

etiladi.
B a’zan shunday ham boiadiki, tadbirkorlik faoliyati jadal 
kechyapti-yu, natijalar foyda yo‘qligini ko‘rsatadi. Bu nimadan dalolat 
beradi. Bu avvalo, xarajatlar nazorat qilinmayatganligidan, bozor etarli 
emasligidan, marketing to‘g ‘ri yoMga qo'yilmaganligidan dalolat beradi.
Korxonalaming 
majburiyatlami 
qoplash 
uchun 
etarli 
pul 
mablagMari borligini aniqlash uchun qarz beruvchi korxona pul 
mablagMari harakati prognozini diqqat bilan ko'rib chiqishi lozim. 
Shuningdek qarz beruvchi aylanma kapitalni toMdirish uchun zarur 
boMgan pullarni boshqa sohalariga yo'naltirmasligiga ham ahamiyat 
qartishi lozim.
Rejalashtirish va prognozlash orqali joriy ishlab chiqarishning 
koMamini, moliyaviy ahvolini, natijalarini va pul oqimini oldindan 
aytish mumkin.
Biznesining koMamiga mos buxgalteriya hisobi tizimini yoMga 
qo4ygan tadbirkor, doimo biznesining boshlanishidan to shu kungacha 
qanday rivojlanganligini ko‘ra biladi. Biroq tadbirkor kelgusida barcha 
majburiy toMovlami (masalan, maoshlami toMash, materiallarga toMash, 
foizlar, ta’minotchiga yoki bankka kreditni qaytarish va b.) toMay 
olishiga ishonch hosil qilishi lozim. Hisobot tizimidan olingan raqamlar, 
ayniqsa mavsumiy xarakterdagi biznes bilan to'qnashganda, bunday 
bashoratlami tuzishda juda qoM keladi.
Moliyaviy bashorat rejasini tuzishning tekshirilgan usuli - pul 
oqimlari harakati rejasi hisoblanadi. Nomidan ko'rinib turibdiki, bu reja 
biznesga kiruvchi va chiquvchi pul oqimlarini ko‘rsatadi. Pul oqimlari 
harakati rejasini tuzishda korxonaning bank hisob raqamida turgan 
pullari ham hisobga olinadi. Biznesga pul oqimlari odatda tovarlar, 
mahsulotlar va xizmatlami sotishdan kelib tushadi. Shuningdek, 
kiruvchi pul oqimining bank krediti, eski uskunalami sotish, ortiqcha 
toMangan soliqlami qaytarish kabi manbalari ham mavjud.
Biznesdan chiquvchi pul oqimi asosan mehnatga haq toMashga, 
ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashga va asosiy kapital xarajatlarini 
toMashga ketadi. QoM ostida marketing rejasiga ega boMgan tadbirkor 
kutilayotgan kapital aylanmasini va tovarlar ishlab chiqarish yoki harid 
qilishga rejalashtirilayotgan xarajatlami ko‘rib turadi.
Pul oqimlari harakatining har oylik rejasi tadbirkor uchun har oy 
mobaynida kutilayotgan moliyaviy mablagMami kiruvchi va chiquvchi 
oqimlarini baholashning instrumenti hisoblanadi. Bu tadbirkorda puli 
tugab qolish vaziyatini chetlab oMishiga yordam beradi.