Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

234

---

4.2. 0 ‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tahlili
Xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari ikkita toifaga 
bo‘linadi. Ya’ni, o ‘zgaruvchan va o ‘zgarmas xarajatlar. 0 ‘zgaruvchan 
xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mos ravishda o ‘zgarib 
boradi. 0 ‘zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga b o g iiq
boim agan holda barqaror qoladi. Ushbu tarkiblash, xarajatlami 
boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning zaruriy 
sharti 
hisoblanadi. 
0 ‘zgaruvchan 
xarajatlami 
hisoblash 
metodologiyasini bilish biznesning daromadli bo‘lishiga erishish 
maqsadida 
ishlab 
chiqarish 
birligiga 
sarflangan 
xarajatlami 
kamaytirishga yordam beradi. O'zgaruvchan xarajatlami tarkiblash va 
ulami hisobga olish birinchi bor AQShda ishlatilgan bo‘lib, uning nomi 
“direkt-kost”, Yevropada esa “marjinal-kost” deb nomlangan. Ularning 
farqi shundaki, ular to‘g‘ri va o ‘zgaruvchan xarajatlar kalkulyatsiyasi 
sifatida nomlanishidadir.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo‘yicha o ‘zgaruvchan 
xarajatlaming to ‘g‘ri 
va egri 
turlari tarkiblanadi. 
Shuningdek, 
o‘zgaruvchan xarajatlaming proporsional, degressiv, progressiv turlari 
guruhlanadi. 
Ulaming 
o ‘zgaruvchanligini 
quyidagi 
chizmalarda 
tavsiflash mumkin.
4.1-rasm. Proporsional, degressiv, progressiv o‘zgaruvchan
xarajatlar
Ishlab 
chiqarish 
xarajatlarini 
o ‘zgaruvchan 
va 
o czgarmas 
xarajatlarga to‘g ‘ri tarkiblash va hisoblash tahlil natijasiga muhim ta’sir 
ko‘rsatadi. Shu sababli ulami tarkiblashda ya’ni turkumlashda aniqligiga 
muhim e’tibor qaratish lozim. 0 ‘zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab

---

chiqarilmagan hollarda ham majburiyatlarni yuzaga keltirishini hisobga 
olsak, bu tarkiblash juda muhim hisoblanadi. Yalpi natijaga ta’sir 
etmagan birlik oxir-oqibatda xarajatlami boshqarish va ishlab chiqarish 
samaradorligini to ‘g4ri baholamaslikka olib keladi.