Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

67-bob.  VASIYAT  BO'YICHA  VORISLIK

l-§ .  Vasiyat  bo'yicha  vorislik  tushunchasi

«Mulkdor,  -  deyiladi  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining 

54-moddasida,  mulkiga  o'z  xohishiga  egalikqiladi,  undan  foydalanadi 

va  uni  tasarruf  etadi».

Mulkdor  o ‘z  mulkini  tasarruf  etishda  erkin  b o‘lib,  u  «faqat 

qonunda  nazarda  tutilgan  hollarda  va  tartibdagina  mulkidan  mahrum 

etilishi  mumkin»  (53-modda).

FKning  1120-moddasida  «Fuqaroning o'ziga  tegishli  mol-mulki yoki 

bu  mol-mulkka  nisbatan  huquqini  vafot  etgan  taqdirdja  tasarruf  etish 

xususidagi  xohish-irodasi  vasiyat  deb  e’tirof  etiladi».

Yuridik  adabiyotlarda  vasiyat  tushunchasi  huquqshunos  olimlar 

tomonidan  har  xil  ta’riflanadi.

R.O.  Xalfinaning  ta’rifi  bo'yicha,  vasiyat  -   bu  shaxs  vafot  etgan 

taqdirda o‘z mulkiga nisbatan qonunda  belgilab qo'yilgan shaklda  amalga 

oshirilgan  farmoyish  hisoblanadi1.

M.Yu. Barshevskiyning fikri bo'yicha vasiyat — bu meros qoldiruvchi 

vafotidan  so‘ng  huquqni  olish  tartibini  belgilovchi  shaxsiy-rasmiy 

xarakterga  ega  bo'lgan  bir  tomonlama  bitim  hisoblanadi2.

F.Sayfullaevning  bergan  ta’rifi  bo'yicha  «vasiyat  deb,  meros 

qoldiruvchining  o‘zi  vafot  etgandan  keyin  mulkining  barchasini  yoki  bir 

qismini  qonun  Bilan  belgilangan tartibda  vorislarning  yoki  vorislari  bo'lib 

hisoblanmagan shaxslarning biri yoki bir nechtasiga, davlatga yoki davlat, 

jamoat tashkilotlari, korxona yoki muassasalarga qoldirish haqidagi bergan 

yozma  buyrug'iga  aytiladi»3.

Bu  ta’ riflarning  har  birida  bir  um um iy  kam chiligi  -   bu 

vasiyatnomaning  o'ziga  xos  belgilari  to'la  ravishda  ko'rsatilmagan.

O'zbekiston  Respublikasining  1996  yil  29  avgustda  qabul  qilinib, 

o'tgan  o'n  yil  davomida  o'zining  hayotiyligini  ko'rsatgan  fuqarolik 

kodeksining  merosga  oid  huquqiy  normalarini  tahlil  etish  natijasida 

vasiyatning  quyidagi  belgilarini  e’tirof  etishlari  lozim.:

• Birinchidan,  vasiyatnoma,  o'z-o'zidan  ma’lumki  u  yozma  shaklda

1  P.O.  Халфина.  Право  наследования  в  СССР.  Москва.  1952.30-бет.

2  М.Ю.  Баршевский.  Правовое  регулирование  наследования  по  завешанию. 

Москва.  1989.

3  Ф.  Сайфуллаев.  Узбекистон  ССР  Гражданлик  хукуки.  И  том .Т ош кент, 

«Укитувчи»1988 -  264-  б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tuzilgan hujjat;

• Ikkinchidan,  hujjat albatta  vasiyat qoldiruvchi tomonidan  shaxsan 

tuzilgan  bo'lishi  kerak,  uni  vakil  orqali  tuzilishiga  yo'l  qo'yilmaydi;

• Uchinchidan,  vasiyatnoma  qoida  tariqasida  shaxsan  yozilib  imzo 

qilinish  kerak;

• To'rtinchidan, vasiyatnoma bir tomonlama bitim bo'lib, faqat meros 

qoldiruvchining  erki  bilan  tuziladi,  merosxo'rning  erki  bilan  olinadi;

• B e s h in ch id a n ,  m ol-m u lk n i  kim ga  vasiyat  qilish  m eros 

qoldiruvchining  mutlaq  huquqi  hisoblanadi;

• Oltinchidan,  vasiyatnomada  vasiyat  bo'yicha  huquq  oluv  oldiga 

faqat  qonuniy  talab  va  shartlami  qo'yishi  mumkin;

• Ettinchidan,  vasiyatnomani  xohlagan  paytda  va  izoh  berm ay 

o'zgartirish,  bekor  qilish  mumkin;

• Sakkizinchidan,  vasiyatnoma,  albatta,  notarius  yoki  boshqa  qonun 

bilan  huquq  berilgan  mansabdor  shaxslar  tomonidan  guvohlantirilishi 

shart;

• To'qqizinchidan,  vasiyatnoma  faqat  meros  ochilgandan  keyingina 

amal  qila  boshlaydi;

• O 'n in ch idan ,  vasiyatnoma  bo'yich a  huquqiy  oqibat  —  ikki 

tomonning -vasiyat qoldiruvchi va merosxo'rlarning xohish-irodasi amalga 

oshirilgan  holda  vujudga  keladi.

Yuqoridagilarga  asoslanib,  quyidagi  ta’rifni  etirof  etamiz.

O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bilan berilgan huquqqa 

asosan har bir fuqaro tomonidan o'ziga tegishli bo'lgan shaxsiy va hususiy 

mulkini,  mulkka  bo'lgan  huquq  va  majburiyatlar ini  o'zi  vafot  etganidan 

so'ng  tasarruf  etish  shakl  va  qoidalari  belgilab  berilgan  xohish-irodasini 

erkin  tarzda  ifoda  etadigan  farmoyishi  vasiyat  deb  e’tirof  etiladi.

Vasiyatnoma  o'ziga  xos  xususiyatlarga  ega:

• Birinchidan,  vasiyatnoma  vasiyat  qoldiruvchining  shaxsi  bilan 

bevosita  bog'liq.  Vasiyatnoma  fuqaroning  shaxsiy  farmoyishi  hisoblanib, 

shaxsan  vasiyat  qoldiruvchi  tomonidan  tuziladi.  Ishonchnomaga  asosan, 

boshqa  shaxslar,  hatto  qonuniy  vakillar  tomonidan  tuzilishiga  yo'l 

qo'yilmaydi.

• Ikkinchidan,  vasiyatnoma  bir  tomonlama  bitim  hisoblanib,  faqat 

vasiyatnomada  ko'rsatilgan  shaxs  tomonidan  amalga  oshiriladi.

• Uchinchidan, o'z erki bilan o'z mulkini vasiyat qilib qoldirish huquqi- 

vasiyat  qilish  erkinligi,  faqatgina  to'la  muomala  layoqatiga  ega  bo'lgan 

fuqarolarga  beriladi.  Muomalaga  layoqatsiz  topilgan  shaxslar  o'zlarining 

mol-mulklarini  vasiyat  qilib  qoldirolmaydilar.  Vasiyat  qoldiruvchining

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muomala  layoqati  vasiyatnoma  tuzilgan  vaqt  bilan  belgilanadi.

• To rtinchidan,  vasiyatnoma,  albatta,  qonunda  belgilangan  shaklda 

va  tartibda  tuzilishi  va  faqat  qonun  bilan  huquq  berilgan  mansabdor 

shaxslar  tomonidan  guvohlantirilgan  bo'lishi  shart.

• Beshinchidan, vasiyat qoldiruvchi vasiyatnomaga faqat o'ziga tegishli 

bo'lgan  mulkni,  mulkiy  huquq  va  majburiyatlarni,  shuningdek,  meros 

ochilish paytiga kelib  unga  tegishli bo'lish ehtimoli bo'lgan mulkiy huquq 

va  majburiyatlarni  ham  vasiyatnomaga  kiritish  mumkin.

• «Vasiyatnom ani  tasdiqlab  berishda,  -   deyiladi  «N otariat 

to'g'risidagi» qonunning 45-moddasida, -  vasiyat qiluvchidan uning vasiyat 

qilinayotgan  mol-mulkka  bo'lgan  huquqini  tasdiqlovchi  dalillami  taqdim 

etish  talab  qilinmaydi».  Chunki  vasiyatnomada  ko'rsatilgan  mulk  yoki 

unga  bo'lgan  huquq  va  majburiyat  vasiyat  qilinayotgan  paytda  vasiyat 

qoldiruvchiga  tegishli  bo'lmagan  bo'lishi,  lekin  keyinchalik  unga  tegishli 

bo'lishi  ehtimoli  hisobga  olib,  ko'rsatilgan  mol-mulk  yoki  unga  bo'lgan 

huquq meros ochilgan paytga kelib unga o'tsa, vasiyatnomadagi farmoyish 

haqiqiy  hisoblanadi.

Meros  qoldiruvchi,  FKning  1120-moddasiga  asosan  o'zining  qonun 

bilan  man  etilmagan  har  qanday  mol-mulkini  va  mulkka  bo'lgan  huquq 

va  majburiyatlarining  barchasini  yoki  uning  muayyan  bir  qismini,  shu 

jumladan uy-ro'zg'or buyumlari va jihozlarini ham vasiyat qilib qoldiishga 

haqli.

Agar  vasiyat  qoldiruvchi  vasiyatnomada  o'zining  barcha  mulkini 

vasiyat  qilish  haqida  farmoyish  bergan  bo'lsa,  uning  hamma  mulki,  shu 

jumladan  uy-ro'zg'or  buyumlari  va  jihozlari  ham  vasiyat  bo'yicha 

merosxo'rlarga  o'tadi.

Vasiyatnomada  mol-mulkning  bir  qismi  vasiyat  qilingan  taqdirda, 

uning qolgan qismi qonun bo'yicha vorislarga o'tadi. Bunday holda vasiyat 

qoldiruvchi  uy-ro'zg'or  buyumlari  va  jihozlari  haqida  alohida,  ularning 

vasiyat  bo'yicha  kimga  o'tishini  ko'rsatishi  shart.  Vasiyat  bo'yicha  meros 

qoldiruvchining  faqatgina  mulkiy  huquqlari  o'tadi,  mulkiy  majburiyatlar 

esa,  FKning  1155-moddasi  tartibida  meros  qiymati  hisobidan  hamma 

talablardan  oldin  imtiyozli  ravishda  qoldirilishi  lozim.

Meros  qoldiruvchi  o'zining  qarzlarini  to'lashdan  ayrim  vorislami 

qisman  yoki  to'liq  ozod  qilishga  haqli  emas.  Bunday  vasiyatnomada 

ko'rsatilgan  farmoyish  haqiqiy  hisoblanmaydi.  Chunki  merosxo'rlarning 

har  biri  o'ziga  tekkan  mol-mulkning  qiymati  doirasida  sherik  (solidar) 

qarzdorlar  sifatida  javobgardirlar.

Vasiyat qoldiruvchi o'ziga  tegishli bo'lgan mol-mulkning  hammasini

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yoki  uning  muayyan  bir  qismini  xohlagan  bir  yoki  bir  necha  shaxslarga, 

shu  bilan birga,  davlatga,  fuqarolarning o‘zini  o‘zi  boshqarish organlariga 

yoki  boshqa  yuridik  shaxslarga  berilishi  haqida  farmoyishda  ko'rsatishi 

mumkin.

Vasiyat  qoldiruvchi  o'zining  vasiyatnomasidagi  farmoyishi  bilan 

qonun  bo'yicha  merosxo‘rlarning  hammasini,  bir  nechtasini yoki  bittasini 

merosdan  mahrum  qilishga  haqli.

Bundan  tashqari,  vasiyat  qoldiruvchi  ayrim  merosxo‘rlarning 

hissalarini ko'paytirish yoki kamaytirish haqida, ayrim ashyolarni ma’lum 

bir  vorislarga  berish  haqida  farmoyishda  ko'rsatishi  mumkin.  Vasiyat 

qoldiruvchi  o'zining  bunday  harakatlarining  sababini  tushuntirib  izoh 

berishga majbur emas. Shu bilan birga, qonuniy vorisni merosdan mahrum 

qilish  biror  shart  asosida  ham  bo'lishi  mumkin  emas.  Umuman 

vasiyatnomani  bekor  qilish  sharti  bilan  vasiyatnoma  tuzilishiga  yo'l 

qo'yilmaydi.  Ammo  uni  kechiktirish  sharti  bilan  vasiyatnoma  tuzilishi 

mumkin. Bunday hollarda meros mulk birdaniga vasiyat bo'yicha vorisga 

o'tmaydi  va  vasiyatnomada  berilgan  farmoyishga  ko'ra  ma’lum  bir 

topshiriq bajarilgandan keyin o'tish tartibi haqida shart qo'yilishi mumkin.

Bir  yoki  bir  necha  merosxo'rlar  meros  olish  huquqidan  mahrum 

qilingan  taqdirda,  vorislikni  navbat  bo'yicha  boshqa,  qonun  bo'yicha 

merosxo'rlar  oladilar.  Agar  hamma  merosxo'rlar  meros  olish  huquqidan 

mahrum  qilingan  bo'lsalar,  meros  mulk  FKning  1157-moddasi  tarkibida 

sudning  qarori  bilan  hal  qilinadi.

Vasiyatnomada  voris  sifatida  ko'rsatilmagan  merosxo'r  vasiyat 

qilinmasdan  qolgan  meros  mulkka  qonun  bo'yicha  voris bo'lish  huquqini 

saqlab qoladi. Meros ochilmasdan vafot etgan yoki merosdan voz kechgan 

vasiyat bo'yicha  merosxo'rga  vasiyat qilingan mulkni olish  huquqi qonun 

bo'yicha  merosxo'rlarga  o'tadi.  Taqdim  qilish  huquqi  vasiyat  bo'yicha 

merosxo'rlar  vorislariga  o'tmaydi.

Qonun  bo'yicha  merosxo'rlaming  meros  olish  huquqidan  mahrum 

etilishi,  agar vasiyatnomadan boshqa hoi kelib chiqmasa,  ularning taqdim 

qilish  huquqi  bo'yicha  vorislik  qiladigan  avlodlariga  nisbatan  tatbiq 

etilmaydi.

Meros  qoldiruvchi  vasiyatnomada  o'ziga  tegishli  mulkni  nafaqat 

kimga meros qilib qoldirish haqida, ayni vaqtda,  umumiy tarzda  «hamma 

bolalarimga»,  «nabiralarimga»  va  hokazo  boshqacha  umumiy  tarzda 

ularning  qonun  bo'yicha  qaysi  navbatda  merosxo'r  bo'lishlaridan  qat’iy 

nazar  belgilab  qo'yishi  mumkin.

Vasiyatnom a  so'zi  ikki  m a’noda  tatbiq  etiladi.  Birinchidan

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vasiyatnoma  -  bu  vasiyat  qoldiruvchining  erki  ifodalangan  hujjatning 

o'zi  sifatida  tatbiq  qilinsa,  ikkinchidan,  vasiyatnom a  -   vasiyat 

qoldiruvchining  erkini  ifoda  etuvchi  akt  hisoblanadi.

Bu  ma’noda  vasiyatnoma  bir  tomonlama  bitim  bo'lib,  uni  tuzish 

uchun qonun  hujjatlariga  asosan bir tarafning,  ya’ni  vasiyat qoldiruvchi­

ning  xohishi  yetarli  boiadi.  Boshqa  bir  shaxsning  qarshi  erkini  ifoda 

qilish  talab  qilinmaydi.  Shuning  uchun  vasiyatnomaning  haqiqiyligi  hech 

vaqt  vorislarning  roziligiga  bog'liq  emas.

Nima  uchun  vasiyatnoma  bir  tomonlama  bitim  deb  ataladi?

FKning  102-moddasida  bayon  qilinganidek,  bitim  tuzish  uchun 

qonun  hujjatlariga  yoki  taraflarning  kelishuviga  muvofiq  bir  tarafning 

xohishi  zarur  va  yetarli  bo'lsa,  bunday  bitim  bir  taraflama  bitim 

hisoblanadi.

Demak,  vasiyat  qoldiruvchi  shaxsan  o'zi,  o'z  erki  bilan  merosxo'rga 

o'zining xususiy mol-mulkiga nisbatan ma’lum bir huquqni belgilab beradi. 

Vorisni  merosdan  mahrum  qilishga  ham  uning  sababini  tushuntirishga 

meros  qoldiruvchining  majbur  emasligi  nazarda  tutiladi.

«Meros  qoldiruvchi,  -  deyiladi  FKning  1120-moddasi,  7-bandida, 

vasiyatnoma  tuzilgandan  keyin  uni  istagan  paytda  bekor  qilish  va 

o'zgartirish  borasida  erkin  bo'lib,  bunda  bekor  qilish  yoki  o'zgartirish 

sabablarini  ko'rsatishga  majbur  emas».

Buning  uchun  faqat  qonunda  belgilangan  shakl  va  tartibga  rioya 

qilish  talab  qilinadi,  xolos.

Vasiyat bo'yicha merosxo'r faqat meros ochilgandan keyin merosdan 

voz  kechishga  yoki  merosni  qabul  qilib  olmaslikka  haqli.

Vasiyatnoma tuzgan shaxs o'zining mol-mulkiga egalik qilish,  undan 

foydalanish  va  uni  tasarruf  qilish  bilan  bog'liq  hamma  harakatlarni 

amalga  oshirish  huquqini  saqlab  qoladi.  Buning  uchun  vasiyatnomani 

to'lig'icha  yoki  qisman  bekor  qilish,  uning  mazmunini  o'zgartirish  shart 

emas.  Vasiyatnomada  belgilab  qo'yilgan  alohida  ashyolarni  ma’lum  bir 

merosxo'rga  berish  haqidagi  farmoyish  ham  meros  ochilgunga  qadar  u 

shaxs  uchun  hech  qanday  huquq  tug'dirmaydi.

Vasiyatnoma  har  bir  alohida  olingan  shaxsning  aynan  o'zining 

harakati  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham  vasiyatnoma  ikki  va  undan 

ortiq  shaxslar  tomonidan  birgalikda  tuzilishi  mumkin  emas.

«Meros  qoldiruvchi,  -   deyiladi  FKning  1120-modda,  8-bandida, 

vasiyatnom ada  o'zi  m erosx o'r  etib  tayinlangan  shaxslarga,  o'z 

navbatida  vafot  etishlari  ehtimoli  bilan  o'zlariga  vasiyat  qilingan  mol- 

mulkni  muayyan  tarzda  tasarruf  etish  xususida  ko'rsatma  berish

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

majburiyatini  yuklashga  haqli  emas.

Masalan,  ota  o‘g ‘liga  vasiyat  bo'yicha  qoldirgan  uy-joyni,  u  vafot 

etganda,  albatta,  nabirasiga  vasiyatnoma  orqali  qoldirish  majburiyatini 

yuklashi mumkin emas. Vasiyatnomada ko'rsatilgan bunday shart haqiqiy 

sanalmaydi.