Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

1 

Рахмонкулов  X.  Мажбурият  хукуки.  (Умумий  коидалар).  -Т.:  ТДЮИ.  2005.  -245 

322

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birining  shartnoma  shartlariga  qo‘shilishi  orqali  tuziladi.  Transport 

ekspeditsiyasi  shartnomasi  mijoz  ekspeditor  tomonidan  ko'rsatilgan 

awaldan  nazarda  tutilgan,  uning  barcha  harakatlarini  o'z  ichiga  olgan 

standart, formulyar shakldagi shartnomani imzolashi natijasida munosabat 

o'rnatiladi.

Qo'shilish  shartnomasi  deyilganida  shartlarini  taraflardan  biri 

formulyarlar  yoki  boshqa  standart  shakllarda  ta’riflagan  hamda  ikkinchi 

taraf  faqat  taklif  qilingan  shartnomaga  butunlay  qo'shilish  yo'li  bilan 

qabul  qilishi  mumkin  bo'lgan  shartnoma  tushuniladi.

Bunday  shartnomaga  qo'shilgan,  ya’ni  o'ziga  kontragent  tomonidan 

taklif etilgan shartnomani imzolagan taraf, basharti, qo'shilish shartnomasi 

uni  odatda  umumiy  shartnomalar  bo'yicha  beriladigan  huquqlardan 

mahrum  qilsa  yoki  boshqa  tarafning  javobgarligini  istisno  etsa  yoxud 

cheklab qo'ysa,  boshqa  shunga o'xshash  holatni og'irlashtiruvchi  shartlar 

ifodalangan  bo'lsa,  shartnomani  bekor  qilish  yoki  o'zgartirishni  talab 

qilishga  haqli.  Biroq,  agar  qo'shilayotgan  taraflar  shartnoma  qanday 

shartlar  asosida  tuzilayotganligini  bilgan  yoki  bilishi  lozim  bo'lsa,  ushbu 

qoida  har  biri  tadbirkorlik  faoliyati  bilan  shug'ullanayotgan  taraflar 

o'rtasidagi  shartnomalarga  nisbatan  qo'llanilmaydi  (FKning  360-moddasi 

3-qismi).

Odatda  havo,  temir  yo'l  transporti  xizmatlari  bir  xilda  belgilanib, 

uning  mazmunini  mijoz  boshqacha  tuzishni  taklif  etish  imkoniyatiga 

ega  emas.  Shundan  kelib  chiqib,  ekspeditorlar  shartnoma  matnini 

shakllantiradilar  va  formulyar  tarzda  mijozga  shartnomaning  matnini 

taklif etadilar. Lekin bu shartnomani bir tomonlama shartnoma  ekanligini 

belgilab  bermaydi.  Chunki  mijoz  shartnoma  shartlariga  qo'shilish  yoki 

qo'shilmaslikni o'zi belgilaydi. O'zining talablariga mos kelmagan shartlarni 

o'zgartirishni  talab  qilishi  aks  holda  shartnoma  imzolamasligini  bildirishi 

mumkin.

Shartnom a  o'zining  m azm uniga  k o'ra,  bir  q a tor  boshqa 

shartnomalarning,  aytaylik,  topshiriq,  vositachilik,  omonat,  yuk  tashish, 

haq  evaziga  xizmat  ko'rsatish  shartnomalarining  unsurlarini  qamrab  oladi. 

Shu  tufayli  ekspeditor  o'zi  bilan  shartnoma  tuzgan  mijoz  uchun  bir  qator 

qo'shimcha xizmatlarni ko'rsatadi Masalan, yuk tashish shartnomasini tuzadi, 

yukni  ortish-tushirish  bilan  bog'liq  xizmatlarni  ko'rsatadi,  mijozning 

topshirig'iga  ko'ra,  eksport  va  import  uchun  talab  qilinadigan  hujjatlarni 

oladi,  bojxona  rasmiyatchiliklari  yoki  o'zga  rasmiyatchiliklarni  bajaradi, 

yukning  miqdorini  va  holatini  tekshiradi,  mijoz  zimmasiga  yuklatilgan

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bojlar,  yig‘imlar  va  boshqa  xarajatlarni  belgilangan  muddatlargacha 

saqlaydi,  yukni  belgilangan  manzilda  olish  bilan  bog'liq  bo'lgan,  uni 

yetkazib  berish  uchun  zarur  bo'lgan  harakatlarni  amalga  oshiradi.  Shuni 

ta’kidlash  kerakki,  mazkur  xizmatlarni  va  operatsiyalarni  transport 

ekspeditsiyasi  shartnomasiga  muvofiq  ham  bajarish  mumkin.

Transport ekspeditsiyasi shartnomasi yozma shaklda tuziladi va unda 

tashish  jarayonini  transportning  har  xil  turlari,  shu  jumladan,  aralash 

turlari  bilan  ham  davlat  ichidagi,  ham  xalqaro  yo'llarda  tashkil  etish 

bilan  bog'liq  transport-ekspeditorlik  xizmatlarining  aniq  ro'yxati, 

tomonlarning  nomi  va  manzili,  jo'natish  va  olib  borish  joyi  (joylari)  nomi 

va  boshqa  shartlar  bo'ladi.  Yukni  o'z  tasarrufiga  qabul  qilib  olgandan 

so'ng  transport-ekspeditorlik  korxonasi  tashish  uchun  tegishli  transport 

hujjati  (konosament),  transport-ekspeditorlik  xizmati  ko'rsatish  yuk  xati 

berishi  shartdir.

F K n in g   7 2 7 -m o d d a s ig a   asosan  agar  e k s p e d ito rn in g   o 'z  

majburiyatlarini  bajarishi  uchun  ishonchnoma  zarur  bo'lsa,  mijoz 

uni  berishi  shart.  Mijoz  ekspeditorga  ishonchnoma  berishi  jarayonida 

ishonchnom a  berish  qoidalariga  rioya  qilgan  holda  tegishlicha 

rasmiylashtirib  berishi  talab  qilinadi.  Mijoz  beradigan  ishonchnoma 

FKning  134-144-moddalari  talablariga  rioya  qilgan  holda  berilishi 

lozim.

Olib kelish va olib ketish maxsus ruxsatnomalar va kvotalar bo'yicha 

amalga  oshiriladigan,  aksiz  solig'i  olinadigan  yuklarni,  shuningdek,  xavfli 

yuklar  va  chiqindilarni  tashish  uchun  shartnoma  tuzishga  tegishli 

ruxsatnomalar  bo'lgandagina  yo'l  qo'yiladi.

Ekspeditor  mijoz,  tashuvchi  va  transport  jarayonida  qatnashuvchi 

boshqa shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq transport-ekspeditorlik 

xizmatini  amalga  oshiradi.  Yukni  bir  yoki  bir  necha  transport  turi  bilan 

yetkazib  berish  va  mijozning  topshirig'i  (buyurtmanomasi)ga  ko'ra 

transport  jarayonini  tashkil  etish  bilan  bog'liq  xizmatlar  ro'yxati 

shartnomada  kelishib  olinadi.  Mijoz  buning  uchun  kelishib  olingan  haqni 

to'lash  majburiyatini  oladi.

Jismoniy  shaxslar  tomonidan  tovarlar  tijorat  maqsadlari  uchun  olib 

kelinayotganda  shartnomaga  olib  kelinayotgan  tovarlarni  bojxona 

rasmiylashtiruvi  bo'yicha  transport-ekspeditorlik  tashkilotlari  tomonidan 

xizmatlar ko'rsatish to'g'risidagi shartlarning kiritilishiga yo'l qo'yilmaydi. 

Bunday  hollarda  bojxona  rasmiylashtiruvi  bevosita  jismoniy  shaxslar  - 

tovarlaming  egalari  tomonidan  amalga  oshiriladi1.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ekspeditorlik  topshirig'i  tuzilgan  shartnoma  doirasida  transport 

ekspeditsiyasi  tomonidan  berilishi  mumkin.

Transport-ekspeditorlik  faoliyatini  davlat  yo‘li  bilan  boshqarish, 

sertifikatsiyalash,  soliq  solish  va  narx  belgilash,  transport-ekspeditorlik 

faoliyatini  rivojlantirish  masalalarida  davlat  siyosatini  ro'yobga 

chiqarishning  huquqiy  bazasini  yaratish,  milliy  qonun  hujjatlariga  va 

O'zbekiston  Respublikasi  tomonidan  tan  olingan  yoki  tuzilgan  xalqaro 

shartnomalar  talablariga  rioya  qilinishini  nazorat  etish  yo'li  bilan  amalga 

oshiriladi.

Transport  ekspeditorlik  munosabati  faqatgina  FK  bilan  tartibga 

solinmaydi.  Boshqa  qonun  hujjatlari  ham  uni  bevosita  yoki  bilvosita 

tartibga  soladi.  Masalan,  1999-yil  15-apreldagi  “Temir  yo'l  transporti 

t.o‘g ‘risida”gi  qonunning  1-moddasiga  asosan,  temir  yo'l  ustavi  -  qonun 

hujjatlariga  muvofiq  temir  yo'lning,  temir  yo'l  transporti  xizmatlaridan 

foydalanuvchi  yuridik  va  jismoniy  shaxslarning  (shu  jumladan  ular 

nomidan ish ko'ruvchi ekspeditorlik va boshqa tashkilotlarning) huquqlari, 

majburiyatlari  va  javobgarligini  belgilaydigan  normativ  hujjat  ekanligi 

belgilangan.

Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000- 

yil  9-sentabrdagi  348-sonli  “ O'zbekiston  Respublikasida  transport- 

ekspeditorlik  faoliyatini  tartibga  solishni  takomillashtirish  to'g'risida”gi 

qaror^ hamda unga asosan “Transport-ekspeditorlik korxonalari to'g'risida 

Nizom  va  transport-ekspeditorlik  xizmatlari  ko'rsatish”  Tartibi  qabul 

qilingan.

2.  Shartnomaning  elcmentlari

Shartnomada  fuqarolar-,  yuridik shaxslar subyektlar- sifatida  ishtirok 

etib,  uning  taraflari  mos  ravishda  mijoz  va  ekspeditor  deb  ataladi.

Mijoz  ekspeditsiya  xizmatlariga  buyurtma  beradigan,  ekspeditor