Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

XXR og‘ir sanoatida ishlab chiqarilgan asosiy mahsulotlarning yllik ko‘rsatkichlari³⁹ (1978-2006 yy.)

Mahsulotlar	o‘lchov birligi	1978 y.	1990 y.	1997 y	2003 y	2006y.
Ko‘mir	mlrd.ton.	0,618	1,08	1,39	1,66	1,82
Neft	mln.t.	104,0	138,3	158	170	178
Elektroenergiya	mlrd.kvt.s.	256,6	621,2	1132	1910	2009
po‘lat	mln.t.	31,78	66,3	59,9	222,3	381,5
sement	mln.t.	65,2	209,7	380,1	862,0	889,3
Yirik va o‘rta shaklli traktorlar	ming dona	113	319	1490	488	5075
Avtomobillar	ming dona	149	514	264	444	495
Rangli televizorlar	ming dona	3,8	10,386	22,165	65,4240	68,5430
Kimyoviy o‘g‘itlar	mln.tonn	8,6	18,7	28,5	42,0	53,9

Jadval 10.4.3.

Xitoy yirik sanoat korxonalaridagi 2003-2006 yillardagi

yaratilgan qo‘shimcha qiymati⁴⁰

	2003 yilda.		2006 yilda
	nisbiy qiymat (100 mln.yu.)	o‘tgan yilga nisbatan % da	nisbiy qiymat (100 mln.yu.)	o‘tgan yilga nisbatan % da
Sanoatdagi qo‘shimcha qiymat	41045	17,0	96538	17,1
Jumladan: kontrol paket aksiyalari davlatga tegishli bo‘lgan davlat korxonalari	19408	14,3	21850	11,3
Hissador tizimdagi korxonalar	16878	18,3	17860	13,5
Chet el kapitali qatnashuvidagi va Gonkong, Aomen va Tayvan tadbirkorlari kapitali	11174	20,0	16809	12.8
Jumladan yengil sanoat korxonalari	4650	14,6	6200	12,6
Og‘ir sanoat korxonalari	6524	15.1	8609	16.4

Jadval 10.4.4.

Xitoy avtomobilsozlik korxonalarida 2006 yilda avtomobil ishlab chiqarish holati⁴¹

Korxonalar	Ishlvab chiqarildi (10 ming dona)	O‘tgan yilga nisbatan ( % da)
1.”Shanxay Folksvagen”	70,2	28
2. Xitoy 1-avtomobil “Folksvagen”birlashmasi	34,8	36
3. “Djeneral motors” Shanxay kompaniyasi	18.5	42
4. Tyanszin 1-avtomobil kompaniyasi	19,8	24
5. Guanchjou “Xonda avtomobil kompaniyasi”	16.0	31
6. “Shandun” avtomobil kompaniyasi	12,1	22
7. “Chanan” avtomobil kompaniyasi	11	12

Ekspertlar tomonidan olib borilgan taxlil natijalariga ko‘ra, suv xo‘jaligi sohasidagi, transport kommunikatsiyasi va shaharlar qurilishidagi yirik ob’ektlarni qurish ishlarini amalga oshirish Xitoy og‘ir sanoatining keyingi barqaror rivojlanishi uchun zamin bo‘ladi. 2005 yilda o‘zi yuk tashuvchi vazifali mashinalarga, buldozerlarga, yuk ko‘taruvchi kranlarga bo‘lgan talab 160 mingtani tashkil etdi.

Xitoy og‘ir sanoati ishlab chiqarish sur’atlari 2005 yilning may oyi ma’lumotiga ko‘ra 17,4% ni tashkil etdi, ushbu vaqt mobaynida butun sanoat mahsulotlari qiymati 570,2% mlrd. yuanga teng bo‘lib, (68,9mlrd.) ushbu ko‘rsatkich o‘tgan yilga nisbatan 16,6% ga o‘sgan. Aytish lozimki, Xitoy og‘ir sanoati, uning yengil sanoatiga qaraganda tezroq rivojlanib, uning miqyosli kundan-kunga kengaymoqda. U dunyoda po‘lat, ko‘mir, sement ishlab chiqarishda yirik ishlab chiqaruvchiga aylandi.

10.5. Xitoy sanoati yetaksi tarmoqlarining rivojlanish xususiyatlari:

a) Og‘ir sanoati: Mashinazsozlik sanoati, metallurgiya, ko‘mir qazib olish, neft va gaz sanoati, kimyo sanoati, elektronika, energetika;

Xitoy sanoati 2 ta asosiy sanoat tarmoqlarini, yani, og’ir va yengil sanoat tarmoqlarini o’z ichiga olib, Xitoyda og‘ir sanoat asosan, quyidagi tarmoqlarni qamrab oladi: elektroenergetika; metallurgiya (qora va rangli); kimyo sanoati; mashinasozlik; aviakosmik; neft-gaz, neft- kimyosi; avtomobilsozlik; kemasozlik va boshqalar (ularninn soni hozirgi kunda 110 tadan iboratdir).

Xitoy yoqilg‘i-energetika kompleksining asosiy yo‘nalishlari bu: ko‘mir, neft va gaz qazib olish hamda elektr energiyasini ishlab chiqarish bo‘lib, ular orasida yetakchi o‘rinda asosiy energiyani tashuvchi energiya rolini ko‘mir egallaydi. Bu mahsulotni qazib olish bo‘yicha Xitoy dunyoda 1-o‘rinda turadi.

Uning ko‘mirni qazib olish konlari asosan, mamlakatning Shansi provinsiyasidagi Datsin shaxtasi, Xebeydagi - Xayluan, Xenandagi - Pindinman, Anxoydagi - Xuaybey, Shandundagi - Yanbichjou, Szyanchudagi - Syuychjou, Xeylunszyandagi - Szyasi, Lyaonindagi - Tefa shaxtalari bo‘lib, ular 16 ta yirik ko‘mir qazib olish markazlaridan iboratdir.

Yirik miqyosda ko‘mir qazib olish mamlakatda 2 ming yil ilgari boshlangan bo‘lib, uni qazib olish hajmining kengayishi faqatgina 1949 yildan boshlandi. 1949 yilda uni qazib olish 32,4 mln.tonnani tashkil etgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich bo‘yicha mamlakat dunyoda 9-o‘rinni egallagan. 1985 yillargacha ko‘mir qazib olish hajmining yillik o‘sishi 9,6% ni tashkil etgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib, uning yillik o‘sish sur’ati 2 baravarga ortdi va u 20,8 % ni tashkil etmoqdadir.

Sanoatni turli xil ehtiyojlarini qondirish uchun mamlakatda yirik donali va kukunli ko‘mir turlari ishlab chiqarila boshladi. Ko‘mirni qayta ishlab chiqarish jarayonlari, ya’ni, uni gazlashtirish, tozalash ishlari rivojlantirildi

Xitoy og‘ir sanoatining ikkinchi yo‘nalishi bu - neftni qazib olish sanoati bo‘lib, u XX asrning boshlarida vujudga kelgan, uning rivojlanishi esa, ancha sust kechgandir. Sababi, ushbu sanoatni rivojlantirish uchun moddiy-texnik baza uncha rivojlanmagan edi.

1950 yillarda uni qazib olish yiliga atigi 120 ming tonnani tashkil etar edi. Mamlakat iste’moli uchun yetmaydigan qismi esa, chetdan import qilinar edi. Eski Xitoyda atigi 3 ta uncha katta bo‘lmagan neft konlari mavjud bo‘lgan, ular asosan, Gansu provinsiyasidagi Yuyminda, Shansidagi - Yanchanda va Sinszyandagi - Dshanszida joylashgan edi. Undan tashqari, 2 ta gaz qazib olish konlari ham mavjud bo‘lib, ular Sichuandagi - Shiyugou va Shendeman konlari hamda Shimoliy-Sharqiy Xitoyda joylashgan sun’iy suyultirilgan yoqilg‘i ishlab chiqaruvchi bir necha zavodlardan iborat edi.

1950 yillarda neft qazib olish ishlariga e’tibor ancha kuchayib, Sinszyandagi Qoramay yangi neft koni, Sinxaydagi - Denxu, Yuymindagi - Yursya konlari ham ishga tushirildi.

Xitoyda neftni qazib olish sanoati ikkiga bo‘linadi, ular quruqlikda va dengizdan neftni qazib olishdan iboratdir. Quruqlikda neft qazib olish Xitoyning 20 ta provinsiyasida, avtonom rayonlar va markazga bo‘ysunuvchi shaharlarda amalga oshiriladi. Hozirgi kunda mamlakatda 16 ta yangi neft konlari ochilgan bo‘lib, ular Datsin, Dagan, Shenli, Tszilin, Lyaoxe, Shimoliy Xitoy, Chjunguan, Xenan, Tsyanxan, Tszyansu, Sinszyan, Sinxay, Yuymin, Chansin, Yanchan va Sichuanda joylashgandir.

Dengizdan neft qazib olish esa, 1960 yillardan boshlangan bo‘lib, u konlar asosan, Boxay ko‘rfazi, Xitoy daryosi, Janubiy Xitoy daryosi va Sariq dengiz atroflariga joylashgandir.

Xitoyda neft qazib olish 1978 yilga kelib, - 100 mln. tonnani tashkil etdi, 1998 yilda - 125 mln.tonnani va hozirgi kunda 181 mln.tonnani tashkil etmoqdadir va bu ko‘rsatkich bo‘yicha Xitoy dunyoda 6-o‘rinni egallamoqda. Neft va gazdan foydalanish hisobiga mamlakatdagi 23% energiya ular orqali ishlab chiqilmoqdadir. Xitoying neftni qayta ishlab chiqarish sanoati ancha bo‘sh rivojlangan bo‘lib, ular asosan, Yuymin, Dalyan va Fushundagi mayda zavodlarda qayti ishlanar edi. Ularning umumiy quvvati yiliga 200 ming tonnani tashkil etar edi.

Hozirda Xitoyning neftni qayta ishlash korxonalari Dasin neftni qayta ishlash bosh kompaniyasi, “Dunfanxun” zavodi, “Yanshan” Pekin neftni qayta ishlash kompaniyasi, Shanxaydagi “Gaotsyao”, Lanchjou, Nankin, Yanlin, Silyuy neftni qayta ishlash kompaniyalaridan iboratdir.