Toshkent davlat sharqshunoslik instituti ―Sharq tillarini o‗qitish metodikasi va pedagogika‖ kafedrasi

Dars berish usullari – ta‘lim beruvchining faoliyatini tashkillashtirish vositasidir, o‗qish 
usullari esa ta‘lim oluvchining faoliyatini tashkil qilish vositasidir. 
Ma‘ruza  -  katta  xajmdagi  o‗quv  materialni  nisbatan  uzoq  vaqt  davomida  monologik 
bayon etish. Bu usulning asosiy vazifasi - ta‘lim berish va o‗rgatish. Belgilari: qat‘iy tuzilmaga 
ega; nutqiy-mantiqiy bayon qilish, berilayotgan axborotning ko‗pligi.  
Ma‘ruzani  o‗qituvchi  xikoya  qiladi,  o‗quvchilar  esa  ularni  sustlik  bilan  tinglaydilar. 
Buning uchun ma‘ruza o‗tkazishning faol usullaridan qo‗llanilsa, ta‘lim maqsadiga erishishning 
faol  usulini  xam  tadbiq  qilish  mumkin:  muammoli  ma‘ruzalar;  ma‘ruza-konferensiyalar; 

---

konspektsiz  ma‘ruzalar  -  fikrni  so‗z  bilan  ifodalash;  mualliflik  ma‘ruzalari;  ma‘ruza 
munozaralar;  qaytar  aloqa  texnikasi  qo‗llangan  ma‘ruzalar;  aniq  vaziyatni  taxlil  qilish 
ma‘ruzalari. 
Ma‘ruza  qilayotganda  o‗qituvchi  o‗quvchilarniishtirok  etish  elementlarini  kiritishi 
mumkin:  savol  berib  tinglovchilarning  javoblaridan  foydalanishi;  vaqtincha  erkin  fikr 
almashishga  ruxsat  etishi;  aniq  vaziyatlarni  taxlil  qilishi;  kundalik  xayotdan  misollar  keltirishi; 
ularni savol berishga undashi; ilgari o‗rganilgan dalil va vaziyatlarni yangilari bilan taqqoslashni 
amalga oshirishi; materialni qiziqarli qilib jonli bayon qilishi. 
Pedagogik  texnikadan  foydalanish:  nutq  oxangini  o‗zgartirish  (auditoriya  bo‗ylab 
xarakatda  bo‗lish),  imo-ishoralardan  foydalanish;  berilib,  qiziqarli  ma‘ruza  qilish,  darsni 
qiziqroq  va  faolroq  qiladi;  O‗quv  materialni  bayon  qilish  sur‘ati  (temp)  xam  katta  axamiyat 
beradi (o‗quvchilar asosiy joylarini yozib olishlari uchun sekinroq aytib turilishi lozim). 
Ko‗rgazmali  qurollardan  (illyustatsiya,  vidio  va  boshq.)  foydalanish  xam  materialni 
samarali qabul qilishga va tushunishga yordam beradi. 
Tushuntirish-  bayon  qilinayotgan  materialni  turli  xolatlarini  taxlil  qilish,  tushuntirish, 
izox berish va isbotlash yordamida o‗quv materialni bayon qilish. 
Agar  o‗qituvchi  quyidagi  didaktik  masalalarni  yechmoqchi  bo‗lsa,  bu  usullar  birgalikda 
bilimni  mantiiqiy,  tartibli,  tushunarli,  xis-xayajonli  qilib  yetkazish  uchun  qo‗llaniladi: 
tushuntirish,  tasvirlash,  eslash,  sanash;  toifalar  bo‗yicha  taxsimlash;  ta‘riflab  berish;  baxolash; 
motivlashtirish (mavzu, sabab, dalil) va x.k. 
Namoyish  –  o‗quvchilarni  tabiiy  xolatda  xodisalar,  jarayonlar,  ob‘ektlar  bilan 
ko‗rgazmali-xissiy tanishtirish. 
Bu usulning yetakchi vazifasi-o‗qitish.  
Doskada 
soddagina 
ko‗rinishi  yoki  sxemalar  chizish  tarzida  (tushunishni 
yengillashtiradi). 
Namoyish natijasida ma‘lumotlar o‗quvchilar ongiga to‗laroq, osonroq va tezroq singadi. 
Buning  uchun:  ob‘ektlarni  to‗g‗ri  tanlash;  o‗quvchilar  diqqatini  namoyish  qilinayotgan 
xodisalarning muxim taraflariga yo‗naltirish; namoyish jarayonini shunday tashkil qilish kerakki, 
o‗quvchilar  namoyish  qilinayotgan  ob‘ektlarni  nafaqat  ko‗z  bilan  ko‗ra  bilishlari,  iloji  bo‗lsa, 
ularni  barcha  sezish  a‘zolari  bilan  qabul  qilishlari  lozim;  o‗quvchilarga  ob‘ektning 
o‗rganilayotgan sifatlarini mustaqil o‗lchash imkonini yaratish. 
Illyustratsiya  -  xodisa,  narsa,  jarayonlarni  tasviriy  shaklda  sxema,  reproduksiya,  yassi 
modellar yordamida ko‗rsatish va qabul qilishni ko‗zlaydi. 
Bu  usulning  asosiy  vazifasi  -  o‗rgatish.  Illyustatsiya  usulining  vositasi  bo‗lib  suratlar, 
jadvallar, rangli xaritalar, albomlar va atlaslar xizmat qiladi. 
Ko‗rgazma qurollarini va illyustratsiya shakllarini tanlayotganda o‗qituvchi uning bilim 
olish jarayonidagi ta‘lim-tarbiyaviy vazifasini, joyini, rolini puxta o‗ylab  ko‗rishi va ko‗rgazma 
materiallarini  eng  ma‘qul  xajmini  tanlab  olishi  kerak  bo‗ladi.  Katta  xajmdagiillyustratsiya 
o‗quvchini  o‗rganilayotgan  xodisalarning  tub  moxiyatini  aniqlashdan  chalg‗itadi. 
Illyustatsiyalarni  o‗qituvchi  oldindan  tayyorlab  qo‗yishi  va  o‗qitish  jarayonida  kerak 
bo‗lgandagina ko‗rsatishi kerak bo‗ladi. 
Vidiousul  -  axborotni  ko‗proq  ko‗rgazmali  o‗zlashtirishga  asoslangan  bo‗lib,  unda 
kinoskop,  proektor,  konoapparat,  o‗quv televideniesi,  vidiomagnitafon,  axborotni  displeyda  aks 
ettiruvchi kompyuterlardan foydalaniladi. 
Ushbu  usulning  samaradorligi  vidio  qurollarining  va  qo‗llanilayotgan  texnik 
vositalarning  sifatiga  xam  bog‗liqdir.  O‗qituvchidan  o‗quvchilarni  o‗rganilayotgan  muammolar 
doirasiga kiritish, ularning faoliyatini yo‗lga solish, umumlashtiruvchi xulosalar yasash, mustaqil 
ish jarayonida ularga aloxida yordam berish talab etiladi.  
Kitob bilan ishlash, laboratoriya usuli, mashqlar. Ushbu gurux usullari. O‗quvchilarning 
nafaqat  tayyor  bilimlarini  o‗zlashtirishni  va  xotirada  saqlab  qolishni,  balki  bevosita  ta‘lim 
beruvchining  raxbarligi  ostida  algoritm  (namuna)  bo‗yicha  xarakatlarni  bajarish  maxorati  va 
ko‗nikmalarini shakllantirishga qaratilgan reproduktiv faoliyatni ta‘minlashga xizmat qiladi. 
Laboratoriya  usuli-  bu  shunday  ta‘lim  usuliki,  unda  o‗quvchi  o‗qituvchi  raxbarligida 

---

oldindan  belgilangan  reja  asosida  tajribalar  o‗tkazadi  yoki  amaliy  vazifalarni  bajaradi  va  shu 
jarayonda yangi bilimni anglaydi va tushunib yetadi. 
Mashq  -  ta‘lim  usuli  bo‗lib,  o‗tilgan  materiallarni  amaliyotda  qo‗llash  maqsadida,  reja 
bilan tashkil etilgan amallarni ko‗p marotaba bajarishdir. 
Bu  usulning  asosiy  funksiyalari:  o‗rgatuvchi  va  rivojlantiruvchi.  Bu  usul  o‗quvchilarda 
ko‗nikma  va  malakalarni  shakllantiradi.  Mashqlarning  quyidagi  turlari  mavjud:  -maxsus; 
sharxlangan; yozma; og‗zaki; ishlab chiqarish - mexnat; laboratoriya - amaliy.  
Suxbat– o‗qitish va o‗qishning diologik savol-javob usuli. 
Munozara  –  faol  ta‘lim  usuli  bo‗lib  muxokama,  ma‘lum  muammo  bo‗yicha  fikr 
almashinuv ko‗rinishida o‗tadi. 
Munozara usuli barcha funksiyalarni bajaradi. Ushbu usuldan, quyidagi maqsadlar uchun 
foydalanamiz: yangi bilimlarni shakllantirish; o‗quvchilarda u  yoki bu savollarni chuqur o‗ylab 
ko‗rish,  tub  ma‘nosiga  yetishga  motivatsiyani  ta‘minlash;  o‗quvchilarga  dalil  va  dalilga 
asoslangan  xulosa  orasidagi  farqni  tushunib  yetishni  o‗rgatish;  kommunikativ  ko‗nikmalarni 
shakllantirish, o‗quvchilarga o‗z fikrida mustaxkam turish va uni ximoya qilishga yordam berish. 
Munozara rivojlanishi mumkin, qachonki: erkin munozara bo‗lsa; yoki biror yo‗nalishda 
– boshqariladigan munozara bo‗lsa. 
Miyaga  xujum  (breynstorming)  -  g‗oyalarni  generatsiya  qilish  usuli.  Qtnashchilar 
birlashgan  xolda  qiyin  muammoni  yechishga  xarakat  qiladilar:  uni  yechish  uchun  shaxsiy 
g‗oyalariniilgari suradilar (generatsiya qiladilar).  
Bu usul barcha funksiyalarni bajaradi: lekin uning asosiy vazifasi –  muammoni mustaqil 
tushunish va yechishga ta‘lim oluvchilarni motivatsiyasini uyg‗otish. 
Pinbord  (inglizchadan:  pin-mustaxkamlash;  board-doska).    Bu  o‗qitish  uslulining 
moxiyati  shundan  iboratki,  unda  munozara  yoki  o‗quv  suxbati  amaliy  usul  bilan  bog‗lanib 
ketadi.  Uning  afzallik  munozara  olib  borish  funksiyalari  –  rivojlantiruvchiva  tarbiyalovchi 
vazifadir:  o‗quvchilarda    muloqat  yuritish  va  madaniyati  shakllanadi,o‗z  fikrini  faqat  og‗zaki 
emas,  balki  yozma  ravishda  bayon  etish  maxorati,  mantiqiy  va  tizimli  fikr  yuritish  ko‗nikmasi 
rivojlanadi.