Toshkent davlat sharqshunoslik instituti mikro makro iqtisodiyot

Ouken qonuni quyidagicha: agar ishsizlikning amaldagi darajasi ishsizlikning tabiiy darajasidan 1 foizga yuqori bo‘lsa, joriy YaIMning potensialYaIM ko‘rsatkichdan ortda qolishi 2,5 foizni tashkil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, siklik ishsizlikning har bir foizi YaIM bo‘yicha 2,5 foiz ortda qolishga sabab bo‘ladi. Masalan, berilgan muddat (yil) mobaynida siklik ishsizlik 3 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, joriy YaIMning potensialYaIM ko‘rsatkichdan ortda qolishi 7,5 foizga tengdir.

2,5 soni Ouken soni, Ouken parametri (ko‘rsatkichi) yoki Ouken koeffisienti deb ataladi. Statistikaning ko‘rsatishicha, bu koeffisient turli mamlakatlarda va turli davrlarda 2 bilan 3 orasida o‘zgarib turishi mumkin. Uning qiymati mehnat omilining mahsulotni ishlab chiqarishdagi ahamiyatiga bog‘liqdir.

Siklik ishsizlik potensial YaIMdan ortda qolishdan tashqari boshqa bir qator salbiy oqibatlarni ham yuzaga keltiradi. Yuqori ishsizlik natijasida aholining daromadlari kamayadi, ya’ni to‘lovga layoqatli talab susayadi va agar davlat zarur chora-tadbirlarni ko‘rmasa, so‘nishning yanada chuqurlashuviga olib keladi.

Aholi daromadlarining ishsizlik oqibatida pasayishi real jamg‘armalarning qisqarishiga olib keladi. Jamg‘armalar – investisiyalar manbai bo‘lgani tufayli, bunday jarayon investision imkoniyatlarning qisqarishiga ham olib keladi.

Davlat uchun esa, investisiyalarning va demak ishlab chiqarish hajmlarining qisqarishi tufayli byudjetga soliq tushumlari kamayadi.

Ishsizlikning yana bir salbiy oqibati shuki, u sababli mamlakat aholisining tabaqalashuvi yanada chuqurlashib ketadi. Ishsizlik yuki turli ijtimoiy guruhlarga turlicha ta’sir qiladi. Ma’lumki, ishsizlik darajasi aynan mehnat bozorida ko‘proq kamsitiladigan aholi tabaqalari orasida yuqori bo‘ladi. Bunday tabaqalarga o‘quv yurtlarini endi tamomlagan va ish qidirayotan yoshlar, ozchiliklar, ayollar kiradi. Aholining bu guruhi ko‘pincha birinchi navbatda ishdan bo‘shatiladi. Aynan shu guruhlarning daromadi avvaldan pastligini e’tiborga oladigan bo‘lsak, ishsizlik yuqori bo‘lgan davrlarda daromad taqsimotidagi tengsizlik ham kuchayadi, degan xulosaga kelish mumkin.

Bundan tashqari, shuni ham unutmaslik kerakki, ishsizlik oddiy iqtisodiy hodisa emas, balki u ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir.

Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:

♦ ijtimoiy tushkunlikning o‘sib borishi;

♦ ruhiy tanglikning o‘sishi;

♦ ijtimoiy faollik ko‘rinishlarining kuchayishi (namoyishlar, mitinglar, ommaviy chiqishlar);

♦ jinoyatchilikning o‘sishi va hokazo.

Davlat ishsizlik sharoitlarida bir qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni tartibga solishga qaratilgan murakkab vazifalar kompleksini hal qilish zaruratiga duch keladi.

Davlatning ishsizlikka nisbatan olib boradigan siyosatiga kelsa, bu yerda bir xil nuqtai nazar yo‘qligini aytib o‘tish joizdir. Ishsizlikka va uni tartibga solish masalalariga klassik va keynscha yondashuvlar mavjuddir. Bu qarashlar mehnat bozori faliyatini klassiklar va keynschilar tomonidan turlicha tushunishga asoslangan.

Klassik maktabda mehnat bozoridagi muvozanat g‘oyasi hukmronlik qiladi. Har qanday bozordagi kabi, mehnat bozorida ham, agar u o‘z holiga tashlab qo‘yilsa, muvozanat yuzaga keladi, iqtisodiyot esa uzoq muddat mobaynida to‘liq bandlik darajasiga, ya’ni tabiiy ishsizlik darajasiga intiladi. Ishlab chiqarishning tabiiy darajasi gipotezasi (ishsizlikning tabiiy darajasi) amerikalik iqtisodchi M.Fridmenga mansubdir. Agar so‘nish davrida ishsizlik ortsa, buni vaqtinchalik holat deb baholash lozim, jonlanish boshlangach, mehnat bozori o‘zining tabiiy holatiga – to‘liq bandlik darajasiga qaytadi.

Keyns maktabi vakillari tabiiy daraja gipotezasini inkor qiladilar va unga muqobil ravishda ishsizlikning gisterezisi konsepsiyasini ilgari suradilar.