Toshkent davlat iqtisodiyot

5.2. Mahsulot portfelining tahlili 

Vaqti  vaqti  bilan,  odatda  yiliga  bir-ikki  marta  korxonalar    o‘zining  mahsulot 

portfelini  qayta  ko‘rib  chiqishi  lozim.  Bu  ishda  birinchi  qadam  mahsulotlarni  ularni 

ayni  paytda  bo‘lgan  hayotiylik  davri  bosqichiga  qarab  tasniflash  bo‘lishi  mumkin: 

yangi  mahsulotlar,  o‘sish  bosqichidagi  mahsulotlar,  yetuk  mahsulotlar  va  pasayishni 

boshidan  kechirayotgan  mahsulotlar.  Turli  bosqichlarda  bo‘lgan  mahsulotlar  uchun 

turlicha  marketing  vazifalari  va  strategiyalari  talab  etiladi.  Marketing  strategiyasining 

o‘zgarishi  mahsulotning  hayotiylik  davri  egri  chizig‘idagi  holatini  sezilarli 

o‘zgartirishi mumkin.  

T

a

yy

orl

a

sh 

 

O’

z

la

sh

ti

ri

sh 

 

 

Bi

ri

n

c

hi

 bos

q

ic

h

da

 

is

hl

a

b

 c

hi

q

a

ri

sh

  

 

M

odi

fi

k

a

ts

iya

  

 

Ikki

n

c

hi

 bos

qi

c

hd

a

 

is

hl

a

b

 c

hi

q

a

ri

sh

  

 

 

Ba

rx

am

 bе

ri

sh 

  

 

Sotish 

xajmi 

(foyda) 

 

Takrorlanuvchi bosqich 

 

---

 

88 

 

Mahsulotlarni  bitta  tizimning  tarkibiy  qismlari  sifatida  ko‘rib  chiqish  lozim 

bo‘lib,  unda  turli  mahsulotlarga  firmaning  qisqa  muddatli  va  uzoq  muddatli 

maqsadlariga  (naqd  pul  yaratish,  uzoq  muddatli  istiqbolda  investitsiyalar  qaytimini 

ta’minlash, asosiy mahsulotlarga ularning raqobatbardoshligi va sotilishini oshiradigan 

qo‘shimchalar) qarab, turlicha rollar beriladi. 

Mahsulot  portfelining  bazaviy  konsepsiyasi  ilk  bora  Boston  konsalting  guruhi 

asoschisi  Bryus  Xenderson  (Henderson)  tomonidan  1970  yilda  chop  etilgan 

broshyurada  ilgari  surilgan.  Mazkur  konsepsiyada  korxonaning  barcha  mahsulotlari 

doirasi  asosan  raqobatli  bozor  tomonidan  taqdim  etiladigan  imkoniyatlarga  muvofiq 

korxona  resurslarini  taqsimlash  va  foydalanish  nuqtai  nazaridan  bir-biriga  ta’sir 

etuvchi  va  strategik  o‘zaro  aloqada  bo‘ladigan  biznes  yo‘nalishlari  yig‘indisi  sifatida 

ko‘rib chiqiladi. Mahsulotga/bozorga yoki «biznes»ga nisbatan bu majburiyatlar uchta 

ko‘rsatkich bo‘yicha baholanadi: 

1)  bozorning  jalb  etuvchanligi,  ayniqsa,  ushbu  bozorning  o‘sish  sur’ati  va 

bozorning rivojlanish bosqichi (ya’ni mahsulotning hayotiylik davri bosqichi); 

2)  firmaning  ushbu bozordagi  raqobatli  holati, avvalo, uning asosiy raqobatchi 

ulushi bilan taqqoslaganda uning bozor ulushi; 

3)  bozor  tendensiyalarini  hisobga  olgan  holda  korxonaning  kuchli  va  kuchsiz 

tomonlari. 

Mahsulot  portfeli  tahlilining  asosiy  vazifasi  belgilangan  biznes  yo‘nalishida 

uzoq muddatli, dinamik, strategik yo‘nalishni ta’minlashdir.  

Mahsulot 

portfelining 

tahlili 

ko‘p  jihatdan  1970-yillarda  strategik 

rejalashtirishga  qiziqish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan.  U  strategik  rejalashtirishning  barcha 

usullariga  asos  qilib  olingan  bazaviy  SWOT-tahlil  bilan  to‘liq  mos  kelgan.  Mahsulot 

portfelining  tahlili  har  bir  korxona  uchun  mahsulotlar/bozorlar  yoki  biznes 

yo‘nalishlarining turli birikuvlari qanday qilib naqd pul iste’mol qilishini ko‘rsatadigan 

resurslar taqsimlash sxemasini ishlab chiqish imkonini beradi.  

Tahlil natijalari odatda matritsaning to‘rt yacheykasida pozitsiyalar ko‘rinishida 

ifodalanadi.  Matritsa  ko‘rsatkichlaridan  biri  –  bozorning  o‘sish  sur’atlari 

(mahsulotning  hayotiylik  davri  bosqichi  va  bozor  jalb  etuvchanligi  ko‘rsatkichi). 

---

 

89 

 

Ikkinchi  ko‘rsatkich  –  eng  yirik  raqobatchining  ulushi  bilan  taqqoslagandagi  bozor 

ulushi  (firmaning  raqobatbardoshlik  ko‘rsatkichi).  To‘rt  yacheykadagi  mahsulotlar 

quyidagicha  nomlanadi  -  «Yulduzlar»,  «Tarbiyasi  qiyin  bolalar»  (yoki  «So‘roq 

belgisi»),  «Itlar»  va  «Sog‘in  sigirlar».  Bu  yorqin  nomlar  mahsulot  portfeli 

konsepsiyasini qutblashga yordam beradi (5.3-rasm). 

Matritsaning  bu  to‘rtta  katakchalardan  birida  joylashgan  mahsulotlar  uchun  bir 

nechta  strategik  muqobil  variantlar  bo‘lishi  mumkin.  Matritsa  makonida  ma’lum  bir 

pozitsiya  egallagan  mahsulotlar  uchun  strategik    muqobil  variantlar  tanlash  ko‘plab 

omillarga,  jumladan,  marketing  resurslari  mavjudligi,  biznes-portfeldagi  boshqa 

mahsulotlarga  talab,  korxonaning  moliyaviy  resurslari  va  uning  naqd  pulga  bo‘lgan 

ehtiyoji,  shuningdek,  bozorning  korxona  marketing  faoliyatiga  javobini  bashorat 

qilishga bog‘liq bo‘ladi.  

 

«yulduzlar» 

«Yovvoyi mushuklar»,  

«so‘roq belgilari» 

«sog‘in sigirlar» 

   «itlar» («cho‘lok o‘rdaklar») 

Yuqori  

 

 

 

 

 

Past