Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ergashxodjaeva sh. D. Innovatsion

 
 

---

120 
 
8-BOB. INNOVATSIYALAR BOZORIGA KIRISHDA MARKETING 
MODELINING AMALIY JIHATLARI 
 
8.1. Innovatsiya bozoriga kirishda marketing modelining tuzilishi 
 
Xorijiy  mamlakatlarda  innovatsiyalar  diffuziyasi  sohasidagi  so‘nggi  nashrlar 
tahlili  shuni  ko‘rsatadiki,  innovatsion  mahsulotning  bozorga  kirib  borishida  ikki  xil 
yondashuv  mavjud:  innovatsiyalar  diffuziyasi  klassik  nazariyasi  va  Djeffri  Mur 
nazariyasi yoki «jarlik» nazariyasi. 
Innovatsiyalar  diffuziyasi  nazariyasi  bozorda  yangi  mahsulotni  qabul  qilish 
jarayonini  yangi  mahsulot  sotilishini  boshqaradigan  va  ilgari  suradigan, 
iste’molchilar  o‘rtasidagi  uzoq  muddatli  va  uzluksiz  kommunikatsiyalar  jarayoni 
sifatida ko‘rib chiqadi. 
E.Rodjersning  diffuziya  nazariyasida  iste’molchlarning  besh  xil  toifasi  ajratib 
ko‘rsatiladi.  Ushbu  toifalar  o‘rtasida  adabiyotlarda  tez-tez  yodga  olib  o‘tiladigan 
taqsimot: 2,5% - novatorlar; 13,5% - ilk izdoshlar; 34% - ilk ko‘pchilik; 34% - kechki 
ko‘pchilik va 16% - konservatorlar – sifat taqsimoti bo‘lib, har bir muayyan mahsulot 
toifasi uchun bu qiymatlardan u yoki bu tomonga sezilarli farq qilishi mumkin. 
Istalgan innovatsion  mahsulotning bozorga kirib borishi bu  mahsulot ularni jalb 
qiladigan  iste’molchilar  turidan  boshlanib,  butun  hayotiylik  davri  davomida  boshqa 
iste’molchilar  turi  tomon  o‘zgarib  boradi.  Xaridorlarning  har  bir  turi  o‘rtacha 
kvadratik og‘ishlarga mos keladi. SHunday qilib, ilk ko‘pchilik va kechki ko‘pchilik 
bitta  o‘rtacha  kvadratik  og‘ish  doirasida,  ilk  izdoshlar  va  konservatorlar  –  ikkita 
o‘rtacha  kvadratik  og‘ish  doirasida,  yangi  texnologiya  paydo  bo‘lishining  eng 
boshlanishida  esa  (taxminan  me’yordan  uchta  o‘rtacha  kvadratik  og‘ish  doirasida)  - 
taqsimlanadi. 
Innovatsiyalarni  qabul  qilish  hayotiylik  davrining  mantiqi  shunga  asoslanadiki, 
texnologiya  istalgan  jamiyat  tomonidan  bosqichma-bosqich,  ushbu  jamiyatning  turli 
segmentlari psixologik va ijtimoiy qiyofalariga muvofiq qabul qilinadi. Bu jarayonni 
ulardan  har  biri  aniq  belgilangan  guruh  bilan  bog‘liq  bo‘lgan,  aniq  chegaralangan 
bosqichlarga ega kontiniuum ko‘rinishida aks ettirish mumkin. 

---

121 
 
Djeffri  Murning  yangi  nazariyasida  ilk  bozor  (novatorlar  va  ilk  izdoshlar)  va 
asosiy bozor (ilk ko‘pchilik, kechki ko‘pchilik va konservatorlar) ularning ehtiyojlari 
va  xoxish-istaklari  bir-biridan  farq  qiladigan  va  ular  o‘rtasida  hech  qanday 
kommunikatsiya  bo‘lmagan  xaridorlar  bilan  tavsiflanishi  nazarda  tutiladi.  Mana  shu 
sababdan  firmaning  ilk  bozordagi  marketing  usuli  albatta  hukmronlik  qilinadigan 
bozorda  qo‘llanayotgan  marketing  harakatlaridan  farq  qilishi  zarur.  Agarda  firma 
o‘zining  marketing  strategiyasida  jiddiy  o‘zgarishlarni  amalga  oshirmasa,  yangi 
mahsulot sotishning sezilarli qisqarishi ehtimoli yuqori bo‘ladi. 
Innovatsion  marketingda  mahsulot  qimmatini  yaratish.  Muvozanatlangan 
qadriyatlar tizimi mezonlari qatoriga quyidagilar kiradi: texnologiyalar, mahsulotning 
o‘zi, bozor va kompaniya. 
Xarid  haqidagi  qarorlarni  novatorlar  va  ilk  izdoshlar  qabul  qiladigan  ilk 
bozorda,  Djeffri  Murning  nazariyasiga  ko‘ra  asosiy  qadriyat  mezonlari  texnologiya 
va  mahsulotning  o‘zi  hisoblanadi.  Qarorlar  ilk  ko‘pchilik,  kechki  ko‘pchilik  va 
konservatorlar  tomonidan  qabul  qilinadigan  asosiy  bozorda  birinchi  o‘ringa 
bozordagi  etakchilik,  kompaniya  nufuzi  va  barqarorlik  chiqib  oladi.  Bu  nuqtai 
nazardan  ilk  bozordan  asosiy  bozorga  o‘tish  mahsulotga  yo‘nalganlikdan  bozorga 
yo‘nalganlikka o‘tishni ifodalaydi. 
Klassik  marketing  nuqtai  nazaridan  differensiatsiya  mahsulot  ishlab  chiqishdan 
boshlanadi,  shundan  keyin  narx  belgilash,  sotuvni  rag‘batlantirish  bo‘yicha  chora-
tadbirlar  va  reklama  strategiyasi  kabi  faoliyat  turlarining  gali  keladi.  «Afsuski,  shu 
paytdan  boshlab,  marketologlar  mahsulotga  qiziqishni  yo‘qotadilar:  mahsulot  ishlab 
chiqilgandan  so‘ng  unga  narx  belgilanib,  sotuvni  rag‘batlantirish  bo‘yicha  chora-
tadbirlar  o‘tkazilgach,  marketing  o‘z  vazifalarini  bajarib  bo‘ldi  deb  hisoblanadi. 
Biroq  aynan  shu  paytda  –  mahsulot  iste’molchilarga  sotish  uchun  tayyor  bo‘lgan 
vaqtda  –  differensiatsiyaning  roli  yanada  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ladi»
18
.  Aynan 
shu  paytda  differensiatsiya  jarayonini  boshqarish  vazifasini  sotuvchilar  o‘z 
zimmasiga oladi. 
                                                
18
Секерин В.Д. Инновационный маркетинг: Учебник.- М.:ИНФРА-М, 2012.стр.176. 

---

122 
 
Reklama,  masalan,  diqqat-e’tiborni  ushbu  mahsulotning  kuchli  tomonlari 
namoyon  bo‘ladigan  va  ehtimol,  maqsadli  bozor  xaridorlarining  ko‘pchiligiga  eng 
katta  ta’sir  ko‘rsatadigan  sohalarga  qaratadib,  mos  keluvchi  mahsulotni 
differensiatsiyalaydi. 
Ularning  bozorga  chiqishi  negizida  mijozlarning  psixografik  suratini  chizish 
innovatsion  mahsulot  uchun  marketing  dasturini  qanday  ishlab  chiqish  haqida  aniq 
tasavvur beradi. 
Texnologiya  qabul  qilishning  bir  segmentidan  boshqasiga  o‘tish  marketing 
borasida  ham,  kommunikatsiyalar  borasida  ham  juda  murakkab,  chunki  har  safar 
yangi strategiyalarni endi-endi amaldagi strategiyalarga ko‘nikilgan bir paytda qabul 
qilishga to‘g‘ri keladi. 
Asosiy  bozorga  chiqish  rejasi  jarlikdan  o‘tish  uchun  quyidagi  alohida  dasturlar 
ishlab chiqishni o‘z ichiga olishi lozim: 
•  innovatsion  mahsulotning  yagona  identifikatsiyalangan  iqtisodiy  xaridorini 
tanlash (bozorni segmentlash); 
•  innovatsion  mahsulot  xarid  qilishning  iqtisodiy  oqibatlari  yoki  hal  qiluvchi 
xarid omilini aniqlash; 
•  maqsadli xaridorga tugallangan echim taklif etish (to‘ldirilgan tovar); 
•  tovar  uchun  to‘ldiruvchi  yaratish  maqsadida  hamkor  va  ittifoqchilar  jalb 
qilish; 
•  innovatsion tovar uchun distributsiya ishlab chiqish; 
•  innovatsion mahsulot uchun narx shakllantirish strategiyasini tanlash; 
•  raqobatni baholash; 
•  joylashtirishni amalga oshirish; 
•  keyingi maqsadli xaridorlarni aniqlash.  
Xaridorlar  innovatsion  mahsulot  bilan  qoniqtiriladigan  ehtiyojlarni  yaxshi  his 
qilmaydilar.  Bu  holatda  potensial  xaridorlarga  (marketing  kommunikatsiyalari 
doirasida) murojaat mos keluvchi ehtiyojlarni aniqlash va jadallashtirshiga qaratilgan 
bo‘lishi  lozim.  Ushbu  holatda  aniqlash  iste’molchilar  hali  his  etmagan  ehtiyojlarni 

---

123 
 
topish  va  ularni  sezdirish  hisoblanadi.  Bunday  ehtiyojlar  ko‘pincha  jamiyat 
rivojlanishidagi yangi tendensiyalar paydo bo‘lishi, masalan, atrof-muhitni qo‘riqlash 
haqida qayg‘urish, xavfsiz mehnat sharoitlari yaratish natijasida vujudga keladi. 
«Jarlik»dan  o‘tishda  to‘laqonli  mahsulot  konsepsiyasi  katta  ahamiyatga  ega. 
Agar  texnologiya  qabul  qilishning  hayotiylik  davriga  qaraydigan  bo‘lsak,  shunday 
xulosa chiqarish  mumkinki, to‘laqonli  mahsulotning tashqi doiralari chapdan o‘ngga 
tomon  harakatlanish  bilan  tobora  katta  ahamiyat  kasb  etib  boradi.  To‘laqonli 
mahsulot  rejalashtirish  –  bozorda  etakchilik  qilish  strategiyasi  ishlab  chiqishning 
muhim jihatidir. 
Asosiy  bozorga  innovatsion  mahsulot  bilan  chiqishda  birlamchi  maqsadli 
segmentga  chiqish  uchun  talab  chratishga  izmat  qiladigan  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  sotuv 
usullaridan foydalanish zarur. 
Asosiy  bozorga  innovatsion  mahsulot  bilan  chiqishda  marketologlar  to‘g‘ri 
kommunikatsion  kanal  tanlashi  lozim.  Innovatsiya  yaratish  haqida  axborot  uzatish 
uchun  to‘g‘ri  keladigan  ikkita  kanal  mavjud.  Birinchi  kanal  bu  –  ishbilarmonlik 
matbuoti.  Ishbilarmonlik  matbuotining  kommunikatsiya  vositasi  sifatida  muhim 
ustunligi  unga  nisbatan  deyarli  barcha  ishbilarmonlik  vaziyatlarida  ishonch 
darajasining yuqoriligidan iborat. 
Ishbilarmonlik matbuotiga qo‘shimcha ravishda axborot tarqatish uchun yana bir 
kommunikatsiya  kanali  bo‘lib  «vertikal  media»,  ya’ni  tarmoq  yoki  ixtisoslashgan 
ommaviy  axborot  vositalari  va  turli  xildagi  forumlar  –  tarmoq  ko‘rgazmalari, 
anjuman va konferensiyalar xizmat qiladi.