Toshkent axborot texnologiyalari universiteti ganiev salim karimovich karimov madjit malikovich tashev komil axmatovich axborot xavfsizligi

R
), yozish (
W
), 
dasturni bajarish(
E
)) vakolatini anglatuvchi foydalanish xuquqlarining chekli 
to‘plami 
majmui ko‘rinishida ifodalanadi.
Shu bilan birga model ta’siri doirasiga sub’ektlar orasidagi munosabatlarni 
kiritish uchun barcha sub’ektlar bir vaqtning o‘zida ob’ektlar hisoblanadi - 
. 

---

71 
Tizim ahvoli holat tushunchasi yordamida modellashtiriladi. Tizim holati makoni 
uni tashkil etuvchi ob’ektlar, sub’ektlar va xuquqlar to‘plamlarining dekart 
ko‘paytmasi sifatida shakllantiriladi - 
. Bu makonda tizimning joriy 
holati uchlik orqali aniqlanadi. Bu uchlikka sub’ektlar to‘plami, ob’ektlar to‘plami 
va sub’ektlarning ob’ektlardan foydalanish xuquqlarini tavsiflovchi foydalanish 
matritsasi kiradi - 
. Matritsa qatorlari sub’ektlarga, ustunlari esa 
ob’ektlarga mos keladi. Ob’ektlar to‘plami o‘z ichiga sub’ektlar to‘plamini 
olganligi sababli matritsa to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishida bo‘ladi. Matritsaning 
ixtiyoriy yacheykasi 
sub’ekt “
”ning ob’ekt “
”dan, foydalanish 
xuquqlari to‘plami 
ga tegishli foydalanish xuquqlari naboriga(to‘plamiga) ega. 
Tizimning vaqt bo‘yicha ahvoli turli holatlar orasidagi o‘tishlar yordamida 
modellashtiriladi. O‘tish matritsa 
ga quyidagi ko‘rinishlardagi komandalar 
yordamida o‘zgartirish kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi: 
command
if 
in 
and 
in 
and 
... 
in 
and 
then 
 
Bu erda 
– komanda nomi; 
– komanda parametrlari bo‘lib, sub’ektlar va 
ob’ektlarning identifikatorlari hisoblanadi; 
va 
– “1”dan “
”gacha diapazonda 
sub’ektlar va ob’ektlarning indekslari; 
– elementar amallar. Komanda 
tarkibidagi elementar amallar 
matritsa yacheykalarida ko‘rsatilgan foydalanish 
xuquqlarining mavjudligini anglatuvchi barcha shartlar haqiqiy bo‘lganidagina 
bajariladi. 
Klassik (mumtoz) modelda faqat quyidagi elementar amallar joiz 
hisoblanadi: 
enter “
r
” into 
[ ]
(“
” sub’ektga “
” ob’ekt uchun “
” xuquqni 

---

72 
qo‘shish(kiritish)) 
delete “
r
” from 
(“
” sub’ektdan “
” ob’ekt uchun “
” xuquqni 
yo‘q qilish) 
create subject “
”
(yangi “
” sub’ektni yaratish) 
create subject “
”
(yangi “
” ob’ektni yaratish) 
destroy subject “
”
(mavjud “
” sub’ektni yo‘q qilish) 
destroy subject “
”
(mavjud “
” ob’ektni yo‘q qilish) 
holatda bo‘lgan tizimda ixtiyoriy elementar amal “
”ning 
ishlatilishi tizimning boshqa 
holatga o‘tishiga sabab bo‘ladiki, bu 
holat oldingi holatdan bo‘lmaganida bitta komponenti bilan farqlanadi. Bazaviy 
amallarning ishlatilishi tizim holatida quyidagi o‘zgarishlarga olib keladi: 
enter “
r
” into 
(bu erda 
) 
 
“enter” amali foydalanish matritsasining mavjud yacheykasiga “
” xuquqini 
kiritadi. Har bir yacheykaning tarkibi foydalanish xuquqi to‘plami sifatida 
ko‘riladi, ya’ni agar kiritilayotgan xuquq bu to‘plamda bo‘lsa, yacheyka 
o‘zgarmaydi. “enter” amali foydalanish matritsasiga faqat xuquq qo‘shadi va hech 
narsani yo‘q qilmaydi. Shu sababli bu amalni “monoton” amal deb atashadi. 
delete “r
” 
from
(bu erda 
) 
 
“delete” amalining ta’siri “enter” amalining ta’siriga teskari. Bu amal 
foydalanish matritsasining yacheykasidagi xuquqni yo‘q qiladi, agar bu xuquq 
ushbu yacheykada bo‘lsa, har bir yacheykaning tarkibi foydalanish xuquqi 
to‘plami sifatida ko‘rilganligi sababli, yo‘q qilinadigan xuquq ushbu yacheykada 

---

73 
bo‘lmasa, “delete” amali hech narsa qilmaydi. “delete” amali foydalanish 
matritsasidan axborotni yo‘q qilishi sababli, bu amal “monoton bo‘lmagan” amal 
deb ataladi. 
s"
) 
 
 
(bu erda 
) 
 
) 
 
 
(bu erda 
) 
 
va 
amallari monoton va monoton 
bo‘lmagan amallarning o‘xshash juftlarini ifodalaydi. 
Ta’kidlash lozimki, har bir amal uchun uni bajarishga yana oldindan 
quyiladigan shart mavjud: 
yoki 
amallari yordamida foydalanish 
matritsasining yacheykasini o‘zgartirish uchun ushbu yacheyka mavjud bo‘lishi, 
ya’ni mos sub’ekt va ob’ektning mavjud bo‘lishi shart. Shunga o‘xshash 
yaratish amallari uchun yaratiluvchi sub’ekt/ob’ektning 

---

74 
mavjud bo‘lmasligi, 
yo‘q qilish amali uchun 
yo‘qotiluvchi sub’ekt/ob’ektning mavjudligi shart. Ixtiyoriy amalga oldindan 
quyiladigan shart bajarilmasa u amalning bajarilishi natija bermaydi. 
Rasman 
∑
tizim tavsifi quyidagi elementlardan tashkil topgan: 
-
foydalanish xuquqlarining chekli to‘plami 
;