Ток ва кучланиш релелари

32 - расм. Ток ва электр юритувчи кучни эгри чизиқлари
а) якордаги, б) ташқи занжирдаги

Фараз қилайлик, якори номинал тезлик билан айланаётган ўзгармас ток машинасини кўзғатиш ва якор чулғами ўзгармас ток манбаига уланган булсин ёки қутб ўзаклари ўзгармас магнитлардан иборат бўлсин. Қўзғатиш чулғами ҳосил килган магнит куч чизиқлари ҳаво бўшлиғини кесиб ўтади ва якорнинг чулғамида электр юритувчи кучни индукциялайди. Якор чулғамидаги кучланиш якор токини ҳосил қилади. Бу ток ўзининг магнит оқимини ҳосил қилади. Якорнинг магнит оқими билан қўзғатиш чулғамининг магнит оқимларини ўзаро таoсири натижасида айлантирувчи момент ҳосил бўлади. Агар бу момент валга қўйилган статик моментдан катта бўлса, якор аста секин айлана бошлайди ва ишлаб чиқариш механизмини ҳаракатлантиради. Узгармас ток машинасининг бу режими двигател режими деб аталади. Узгармас ток машинасидан электр энергиясини олиш учун яoни генератор режимида ишлаши учун унинг валига бирламчи двигател (электр двигателлар, ички ёнар двигателлари ва ҳ.к.) ёрдамида айлантирувчи момент яoни механик қувват берилади. Механик қувват таoсирида айланаётган якорнинг чулғамлари қўзғатиш чулғами ҳосил қилган магнит майдон куч чизиқларини кесиб ўтади ва якор чулғамларида электр юритувчи куч ҳосил бўлади. Агар бу чулғамга чўткалар ёрдамида истеъмолчи уланса бу чулғам орқали электр токи оқа бошлайди ва истеoмолчига электр энергияси берилади.

Узгармас ток машиналарининг магнит занжирини ҳисоблаш

Узгармас ток машиналарини лойиҳалашда ҳаво бўшлиғидаги магнит оқим билан кўзғатиш токи орасидаги боғланишни аниқлаш лозим бўлиб қолади, шунинг учун унинг магнит занжири ҳисобланади. Узгармас ток машиналарининг асосий магнит оқими деб ҳаво бўшлиғидаги магнит оқим Ф_ га айтилади, бу магнит оқим якор чулғамидаги электр юритувчи кучни индукциялайди. Узгармас ток машиналарининг магнит занжирини салт ишлаш режими учун ҳисобланади. Узгармас ток машиналарини магнит занжири симметрик бўлганлиги сабабли ва барча қутблар остидаги магнит оқим бир хил катталикга тенг бўлганлиги учун магнит занжирини ҳисоблашни бир жуфт қутб ўзаклари давомида бажарилади. Узгармас ток машиналарининг магнит занжири 33-расмда кўрсатилган, бу расмда пунктир чизиқлар ёрдамида ўртача магнит куч чизиқлари кўрсатилган.