|
1939 va 1959 yillarda O‘zbekiston aholisining milliy tarkibi
(Manba: 1939 yilgi Butunittifoq aholi ro‘yxati, Rossiya Federatsiyasi Markaziy Statistika boshqarmasining Markaziy arxivi, F-1, Op 3, D-620; 73-78-79-80-81-varaqlar; 1959 yilgi Butunittifoq aholi ro‘yxati yakunlari. O‘zbekiston SSR. M., 1962. 138-143-betlar).
Millati
|
1939 yil
|
1959 yil
|
Ming kishi
|
%
|
Ming kishi
|
%
|
jami aholi
|
6.271,3
|
100,0
|
8.105,7
|
100,0
|
shu jumladan:
|
o‘zbeklar
|
4.081,1
|
65,0
|
5.031,3
|
62,2
|
qoraqalpoqlar
|
181,4
|
2,8
|
168,3
|
2,1
|
Ruslar
|
727,3
|
11,5
|
1.090,7
|
13,4
|
tatarlar
|
147,2
|
2,3
|
444,8
|
5,5
|
qozoqlar
|
305,4
|
4,8
|
335,3
|
4,1
|
tojiklar
|
317,6
|
5,1
|
311,4
|
3,8
|
koreyslar
|
72,6
|
1,2
|
138,5
|
1,7
|
yahudiylar
|
50,7
|
0,8
|
94,3
|
1,2
|
qirg‘izlar
|
89,0
|
1,4
|
92,7
|
1,15
|
ukrainlar
|
70,6
|
1,1
|
87,9
|
1,1
|
turkmanlar
|
46,5
|
0,7
|
54,8
|
0,7
|
ozarbayjonlar
|
3,6
|
0,05
|
40,5
|
0,5
|
armanlar
|
20,4
|
0,3
|
27,4
|
0,35
|
uyg‘urlar
|
50,6
|
0,2
|
19,3
|
0,2
|
moldovalar
|
12,5
|
0,2
|
14,6
|
0,15
|
boshqirdlar
|
7,5
|
0,1
|
13,5
|
0,15
|
beloruslar
|
4,0
|
0,07
|
9,5
|
0,1
|
osetinlar
|
1,9
|
0,03
|
8,8
|
0,1
|
lo‘lilar
|
5,4
|
0,1
|
7,9
|
0,1
|
chuvashlar
|
2,9
|
0,02
|
5,2
|
0,05
|
dog‘iston elatlari
|
-
|
-
|
3,3
|
0,04
|
gruzinlar
|
2,6
|
0,02
|
2,5
|
0,02
|
boshqalar
|
69,8
|
1,1
|
90,2
|
1,28
|
1939 yilga nisbatan respublika aholisi umumiy sonida o‘zbeklarning ulushi 1959 yilda 28%ga qisqardi va 62,2%ni tashkil qildi. Tahlil etilayotgan yigirma yil mobaynida o‘zbeklarning soni 1 million kishiga ko‘paydi, bunda urushning salbiy oqibatlarini ham e’tiborga olish kerak. Shu vaqt ichida O‘zbekistonning milliy tarkibida tatarlar, koreyslar, yahudiylar, armanlar, ozarbayjonlar va boshqalarning ulushi o‘sdi.
Ko‘rib chiqilayotgan davrlarda ham shahar ham qishloq aholisining ko‘p millatli tarkibi shakllanganligini ta’kidlab o‘tmoq kerak.
Ikkinchi jahon urushidan avvalgi yillarda shahar va qishloq aholisining milliy tarkibi ko‘chib kelgan aholi hisobiga qariyib bab- baravar tarzda shakllangan bo‘lsa, urushdan keyingi davrda bu aholi yevropalik millatlarga mansub shaxslar asosan shaharlarda o‘rnashib oldi. Bu hol 1926, 1939 va 1959 yillardagi aholi ro‘yxati ma’lumotlarida o‘z aksini topdi. Keyingi davrlarda bu tamoyil yanada kuchaydi va mustahkamlandi.
O‘zbekistonning qishloq joylarida o‘zbeklarning mutloq soni 1939-1959 yillar mobaynida 0,6 milliondan 1,0 million kishiga, qozoqlarning soni 0,3 milliondan 0,7 millionga, tojiklarning soni 0,3 milliondan 0,7 million kishigacha ko‘paydi. Shunday tamoyil boshqa tub joy millatlarning kishilariga ham xos bo‘ldi.
Biroq, O‘zbekistonning qishloq joylarida bu millatlarning ulushi bir-biridan anchagina farq qildi. Chunonchi, O‘zbekistonning shahar aholisi tarkibidagi o‘zbeklarning ulushi 1939-1959 yillarda 40,5%dan 37,2%ga, tojiklarning ulushi esa 3,7%dan 2,4% ga qisqardi, qozoqlarning ulushi 2,3%dan 2,6%ga qadar ko‘paydi.
1939-1959 yillarda shaharlardagi yevropalik millatlar vakillarining soni ham anchagina ko‘paydi. Masalan, ruslar 0,5 milliondan 0,9 million kishiga, tatarlar 0,1 milliondan 0,3 million kishiga yetdi. Yahudiylar, ukrainlar, beloruslar va boshqa millatlarning soni ham shu tariqa o‘sib bordi.
Ammo, O‘zbekiston shahar aholisining tarkibida mazkur millatlar aholisining ulushi 1939-1959 yillarda boshqacha tarzda o‘zgardi. Masalan, O‘zbekiston shahar aholisining tarkibida ruslarning ulushi 35,5%dan 33,4%ga, ukrainlarning ulushi 2,7%dan 2,5%ga tushib qoldi. Ayni vaqtda, O‘zbekiston shahar aholisining tarkibida koreyslar, yahudiylar, beloruslar, armanlar, ozarbayjonlar va boshqa millatlarning ulushi ham oshdi. Tatarlarning ulushi 5,3%dan 10,5%ga, beloruslarning ulushi 0,1%dan 0,3%ga, yahudiylarning ulushi 3,1%dan 3,3%ga, koreyslarning ulushi 0,8%dan 1,6%ga qadar ko‘paydi.
O‘zbekiston qishloq aholisining soni 1939-1959 yillar mobaynida avvalo, tabiiy o‘sish hisobiga 4,8 milliondan 5,4 million kishiga yetdi, ya’ni yiliga o‘rta hisobda atigi 0,3%ga ko‘payib bordi.
1939-1959 yillarda O‘zbekiston qishloq aholisining o‘sishi shahar aholisining o‘sish ko‘rsatkichlaridan qariyb 15 barobar kam bo‘ldi, bu esa shu davrda sodir bo‘lgan ko‘pgina ijtimoiy-siyosiy voqealarni o‘zida aks ettirar edi. Bunda yangi qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish, industriya ob’ektlarini qurish va shu kabilar bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarning ham ahamiyati katta bo‘ldi. Bu ob’ektlarga “ixtiyoriy” ravishda, haqiqatda esa ko‘pincha majburiy tarzda o‘n minglab ishchilarni, avvalo, qishloq joylardan ko‘chirish va tashkiliy ishga olish yo‘li bilan yuborildi. Bu siyosat O‘zbekiston aholisi sonining strukturasiga ta’sir qilmasdan qolmas edi.
Ana shu va boshqa ko‘pgina jihatlar O‘zbekiston qishloq aholisining milliy tarkibi shakllanish jarayoniga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi.
Qishloq joylarida o‘zbeklarning mutloq soni 1939-1959 yillarda 1,2 barobar ko‘payib, ularning ulushi 74,4%ni tashkil qildi. O‘zbekiston qishloq aholisi tarkibida boshqa tub joy millatlarning ulushi ancha qisqardi. Masalan, qozoqlarning ulushi 5,6%dan 4,9%ga, tojiklarning ulushi 5,5%dan 4,5%ga, qoraqalpoqlar ulushi 3,5%dan 2,5%ga tushib qoldi va hokazo.
Urushdan avvalgi yillarda O‘zbekiston qishloq aholisi tarkibida chetdan ko‘chib kelganlarning tarkibi birmuncha sezilarli darajada edi. Chunonchi, 1939 yilda O‘zbekistonning qishloq aholisi tarkibida ruslarning ulushi 4,4%ni, ukrainlar ulushi 0,6%ni tashkil qilgan bo‘lsa, 1959 yilgi aholi ro‘yxati ma’lumotiga ko‘ra ruslarning ulushi 3,3%, ukrainlarning ulushi 0,4%ga teng bo‘ldi, ya’ni 1939-1959 yillar mobaynida O‘zbekiston qishloq aholisi tarkibida chetdan ko‘chib kelganlarning, avvalo yevropalik aholining ulushi keskin qisqardi.
Mamlakatning asosiy millati – o‘zbeklarning soni va salmog‘i doimiy ko‘payib borishi, O‘zbekiston aholisi milliy tarkibi shakllanishi keyingi bosqichlarning o‘ziga xos asosiy xususiyati bo‘ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
