Tadqiqotlari

12.3. Shkalalashtirish usullarini qiyoslash 
 
Yuqoridagi  bo‘limda  biz  shkalalashtirishning  to‘rtta  usullarini  ko‘rib  chiqdik. 
Ya’ni, nominal, tartibli, intervalli va nisbiy usullardir. Ushbu usllurga tegishli o‘lchov 
birliklari va qiymat darajasi orqali qiyoslanadi va taqqoslash darajalari belgilanadi. 
12.5-jadval
 
Shkalalashtirish usullarini o‘lchovlari 
 
ShKALA
 
TAQQOSLOVChI 
BIRLIGI
 
MISOLLAR
 
O‘RTAChA 
QIYMATI
 
NOMINAL
 
IDYeNTIFIKASIYa 
FOYDALANISh/ 
FOYDALANMASLIK 
MODA 

---

 
266 
 
TARTIBLI
 
TARTIB 
IJTIMOIY GURUHLAR 
MYeDIANA 
INTYeRVA
LLI
 
INTYERVALNI 
TAQQOSLASh 
SAVDO BELGISIGA 
MUNOSABAT 
O‘RTAChA QIYMAT 
NISBIY
 
USTUNLIKNI 
TAQQOSLASh 
SOTILGAN TOVARLAR 
MIQDORI 
MIQDORIY 
MUNOSABAT 
 
Jadvaldan  ko‘rinib  turibdiki,  har  bir  usul  uchun  berilgan  qiyosiy  darajalar 
belgilangan.  Masalan, nisbiy usulni oladigan bo‘lsak, unda o‘rganilayotgan ob’ektlar 
yoki  mahsulotlar  nomlari  ustunlari,  sotilgan  tovarlar  hajmi  va  son  jihatdan 
respondentlarning miqdoriy munosabati aniqlanadi. 
Masalan,  yuqoridagi  misollardan  birini  qarasak,  respondentlardan  so‘raladi: 
Coke  yoki  Pepsi  istaysizmi?!.  Bu  taqqoslama  shkala  tartibli  va  rangli  xususiyatlarga 
ega bo‘lib, nisbiylik darajani anglatadi. Shuning uchun, taqqoslama shkalalashtirishni 
ba’zan o‘lchovsizlik deb ham atashadi. 
Demak,  Taqqoslanadigan  shkalalar  ob’ektlarning  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  qiyoslash 
usullarining biridir. 
Taqqoslama shkalalashtirishning asosiy afzalliklari shundan  iboratki, ko‘rinar-
ko‘rinmas  farqlarni  ajratib  beradi.  Ikki  ob’ektni  taqqoslashda  respondentlar 
ikkalasidan  birini  tanlaydilar.  Undan  tashqari  respondentlar  berilgan  ballar  asosida 
moyillik vazifasini bajaradilar. Shuning uchun taqqoslama shkalalashtirishni qo‘llash 
va qabul qilishni izlanuvchilar e’tirof etadilar. 
Yana  boshqa  afzalligi  ushbu  shkalalashtirishning  shundaki,  nazariy 
qo‘llanmalarning ishlatish ehtimoli kam va tanlash huquqi respondentlar uchun oson 
kechadi. 
Taqqoslama  shkalalashtirishning  birgina  kamchiligi, 
ularning  tartibli 
tabiatidadir.  Ya’ni,  o‘rganilayotgan  ma’lum  ob’ektlar  sonining  tahlil  xossalari 
chegaralangan.  Masalan,  RC  Colani      Coke  va  Pepsilar  bilan  taqqoslashda  yangi 
tadqiqot  ishlarini  olib  borish  lozim.  Ushbu  kamchiliklarni  ma’lum  bir  darajada 
taqqoslanmaydigan shkalalashtirish usullari orqali bartaraf etishadi. 

---

 
267