Tadqiqotlari

Qidiruv 
mashinalari 
yordamida 
axborot izlash.
 Eng ko‘p qo‘llanuvchi, lekin 
shu  bilan  bir  paytda  eng  murakkab  qidiruv  usuli  qidiruv  tizimlaridan  foydalangan 
holda  axborot  izlash  hisoblanadi.  Uning  keng  tarqalganligi  qidiruv  tizimlari  ko‘p 
sonli  saytlar  indeksini  qamrab  olishi  va  to‘g‘ri  ifodalangan  so‘rov  yordamida 
qiziqtirayotgan  resurslarga  tezda  ssilkalar  olish  mumkinligi  bilan  asoslanadi. 
Usulning  murakkabligi  shundaki,  natija  sifatli  bo‘lishi  uchun  eng  to‘g‘ri  keluvchi 
qidiruv  tizimlarini  tanlay  olish,  unga  so‘rovlarni  to‘g‘ri  shakllantirish,  uning  o‘ziga 
xos xususiyatlari va funksional imkoniyatlarini hisobga olish zarur.
 
 
Qidiruv tizimlarini tanlash.  

---

 
246 
 
Ushbu  bosqich  qidiruv  mashinalaridan  bu  mashinalarning  har  birini  qo‘llagan 
holda  kutilayotgan  samaradorlikning  pasayib  borishiga  muvofiq  foydalanish  ketma-
ketligini aniqlashni talab qiladi.  
Qamrab  olish  mintaqalari,  qidiruv  o‘tkazish  tamoyillari  (demak,  so‘rovlar  tili 
va  xarakteri  bo‘yicha  ham),  indeks  bazasi  hajmi,  axborotni  yangilash  tezligi, 
«nostandart»  axborot  izlash  qobiliyati  bo‘yicha  farqlanuvchi  jami  bir  necha  yuzga 
yaqin  qidiruv  mashinalari  ma’lum.  Qidiruv  mashinalarini  tanlashning  asosiy  mezoni 
serverning indeks bazasi hajmi va qidiruv mashinasining o‘zi rivojlanganlik darajasi, 
ya’ni u qabul qilayotgan so‘rovlarning murakkablik darajasi hisoblanadi. 
Qidiruv mashinalariga so‘rovlar tuzish va bajarish 
Bu  katta  hajmdagi  axborotni  qayta  ishlash  bilan  bog‘liq  eng  murakkab  va 
mehnat  talab  qiluvchi  bosqichdir.  Tezaurus  asosida  tanlab  olingan  qidiruv 
serverlariga  so‘rov  shakllantiriladi.  Dastlabki  natijalar  olingandan  so‘ng  relevant 
bo‘lmagan  axborotni  chiqarib  tashlash  maqsadida  so‘rovni  aniqlashtirish  mumkin. 
So‘ngra  qidiruv  maqsadlaridan  kelib  chiqqan  holda  eng  qiziqarli  resursdan  boshlab 
resurslarni  tanlash  amalga  oshiriladi  va  relevant  deb  tan  olingan  resurslar 
ma’lumotlari tahlil uchun to‘planadi.
 
 
So‘rovlar  formati  ham,  semantikasi  ham  qo‘llanayotgan  qidiruv  mashinasi  va 
muayyan predmet sohasiga qarab turli variantda bo‘lishi mumkin. So‘rovlar shunday 
tuzilishi  kerakki,  qidiruv  sohasi  maksimal  darajada  aniqlashtirilgan  bo‘lishi,  ya’ni 
bitta  kengaytirilgan  so‘rovdan  foydalanish  o‘rniga  bir  nechta  kichik  maxsus  
so‘rovlardan foydalanish maqsadga muvofiq.  
Turli  mashinalar  uchun  so‘rov  tillari  asosan  quyidagi  funksiyalarning  birikuvi 
hisoblanadi: 
➢
 
hujjatlar qidirishni quyidagi operatorlari  yordamida amalga oshirish:  AND, 
OR, NOT, AND – u birlashtiruvchi barcha atamalar bor bo‘lgan, OR – izlanayotgan 
matnda  operator  birlashtirgan  atamalardan  hech  bo‘lmasa  bittasi  mavjud  bo‘lgan; 
NOT  –  matnida  mazkur  operator  ortidan  keluvchi  atamalar  yo‘q  bo‘lgan  hujjatni 
izlash; 

---

 
247 
 
➢
 
atamalarni  kesish  imkoniyati  –  atamaning  oxiri  o‘rniga    belgisidan 
foydalanish ro‘yxatga so‘zning boshlang‘ich qismi shablonidan boshlanuvchi barcha 
so‘zlarni kiritishga imkon beradi; 
➢
 
til morfologiyasini hisobga olish – mashina qidiruv borayotgan tilda mazkur 
atamaning barcha shakllarini avtomatik ravishda hisobga oladi; 
➢
 
so‘z birikmasi, ibora bo‘yicha ma’lumot qidirish imkoniyati; 
➢
 
qidiruvni  hujjat  elementi  bilan  cheklash  (so‘rov  so‘zlari  aynan  sarlavhada, 
birinchi abzatsda, ssilkada joylashishi mumkin va hokazo); 
➢
 
hujjat chiqarilgan sana bo‘yicha cheklash; 
➢
 
atamalarning mos tushishi soni bo‘yicha cheklash; 
➢
 
grafik tasvirlarni izlash imkoniyati; 
➢
 
kichik 
va 
bosh 
xarflarga qarab izlash. 
So‘rov natijasi, ya’ni tizim 
chiqarib 
bergan 
topilgan 
resurslarga ssilkalar ro‘yxati  ikki 
bosqichda 
qayta 
ishlanadi. 
Dastlabki 
bosqichda 
ro‘yxat 
tarkibiga  qidiruv  mashinasining 
mukammal  emasligi  yoki  so‘rovning  yetarli  darajada  «intellektual»  emasligi  sababli 
kirib  qolgan  norelevant  manbalar  chiqarib  tashlanadi.  Parallel  ravishda  keyingi 
so‘rovlarni  modifikatsiyalash  uchun  tezaurusni  aniqlashtirish  maqsadida  semantik 
tahlil  o‘tkaziladi.  Keyingi  ishlar  topilgan  har  bir  resurs  bilan  ketma-ketlikda  ishlash 
va undagi axborotni tahlil qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Resurslar tahlili va axborot to‘plash 
Axborot  izlashning  yakuniy  bosqichi  resurslar  tahlili  va  axborot  to‘plash 
hisoblanadi.  Resurslarning  birlamchi  tahlili  agar  bor  bo‘lsa  annotatsiyalarga,  yo‘q 
bo‘lsa  resursning  axborot  mazmuniga  asoslanishi  lozim.  Shundan  keyin  axborot 
tanlab  olingan  manbalardan  chiqarib  olinadi  va  mos  keluvchi  maqsadlarda 
foydalaniladi. 

---

 
248