Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

7. O’simliklarning suvga bo’lgan munosabatiga qarab ekologik guruhlarga bo’linishi. 
 
O’simliklar ichki tuzilishiga yorug‘lik, namlik, harorat, shamol, tuproq va boshqa omillar 
kuchli ta’sir etadi. Bu ekologik omillardan eng ko‘p ta’sir ko‘rsatadigan namlik suv hisoblanadi. 
Shunga  binoan  evolyutsiya  jarayonida  tuproqning  har  xil  namlikda  bo‘lishi,  sharoitida  o‘sa 
olishiga qarab o‘simliklar to‘rt ekologik guruhga bo‘linadi: gidrofitlar, gigrofitlar, mezofitlar va 
kserofitlar. 
1.  Gidrofitlar  suvga  tanasining  yarmidan  kam  qismi  botganligi  yoki  butunlay  suvga 
ko‘milib  turadigan  o‘simliklar  kiradi  (o‘q  barg,  suv  ayiqtovoni).  Bularda  havo  to‘planadigan 
to‘qima  (aerenxima)  juda  ham  taraqqiy  etgan,  barglari  tuksiz,  epidermalari  ingichka,  havo 
yo‘llari yaxshi taraqqiy qilmagan, hujayralarining osmotik bosimi juda oz bo‘ladi. 
2.  Gigrofitlarning epidermalarida tukchalar bo‘lmaydi, kutikulalari ham kuchsiz taraqqiy 
etgan,  barglari  yirik,  havo  yo‘llari  bargning  ikki  tarafiga  joylashgan  va  ko‘pincha  gidatodalari 
bo‘ladi. Bularga sersuv joylarda o‘sadigan o‘simliklar kiradi. 
3.  Mezofitlar  –  o‘rtacha  namli  tuproq  va  yumshoq  iqlimli  sharoitda  o‘suvchi  o‘simliklar 
kiradi.  Ular  ko‘pincha  subtropika  (Kavkaz  va  O‘rta  Osiyo  tog‘laridagi)  o‘rmon-to‘qayzorlarda 
o‘sadi. Bundan tashqari ekiladigan sabzavot-meva, g‘o‘za kabi o‘simliklar kiradi. 
4.  Kserofitlar  –  qurg‘oqchilik  sharoitida  (cho‘l,  sahro)  o‘sadigan  o‘simliklar  kiradi.  Bu 
tipdagi  o‘simliklarning  barg  epidermisi  har  xil  shakl  tizimida  bo‘lib,  juda  ko‘p  tukchalar,  efir 
moylari  chiqaradigan  bezlar,  qalin  shakldagi  kutikula  bilan  qoplangan  (masalan,  O‘zbekiston 
cho‘llarida  o‘suvchi  ko‘kparang  lagoxilus).  Havo  yo‘llari  ancha  botiq  holda  joylashgan: 
ustunsimon  parenxima  kuchli  taraqqiy  etgan.  Hujayraning  osmotik  bosimi  20-40  atm.ga  etadi, 
ular juda ko‘p suv yutib, ko‘p suvni bug‘lab chiqaradi. 
O‘simliklarda barglarning anatomik tuzilishidagi farqlar nafaqat ularning har xil ekologik 
sharoitda  yashashiga,  hatto  bitta  o‘simlikning  har  xil  yaruslarida  hosil  bo‘lishiga  qarab  ham 
farqini ko‘rish mumkin.  
Yorug‘da  va  soyada  barglarning  morfologik  va  anatomik  tuzilishdagi  farqlar  ayniqsa 
daraxtlarda  yaqqol  ko‘rinadi.  Chunonchi,  yorug‘da  joylashgan  barglarda  epiderma  hujayralari 
qalin  kutikula  bilan  qoplangan,  ustunsimon  parenxima  to‘qimasi  ikki-uch  qator  hujayralardan 
iborat  bo‘ladi.  Soyada  o‘rnashgan  barglarda  ustunsimon  parenxima  faqat  bir  qator,  g‘ovak 
parenxima esa uch-to‘rt qator hujayralardan tashkil topadi. 
Bargning  hayotchanligi  va  xazonrezgilik.  Barglarning  hayotchanligi  o‘simliklarning  turi, 
biologik xususiyati  va ekologik  omillarning  ta’sir  etishiga  qarab  har  xil  bo‘ladi. Mo‘tadil  iqlim 
sharoitida  o‘suvchi  daraxt,  buta  va  ko‘p  yillik  o‘tchil  o‘simliklarning  barglari  faqat  bir 
vegetatsiya  davomida  hayotchanligini  saqlab,  kuzda  sarg‘ayib,  yoki  qizarib  to‘kiladi  (masalan, 
olma, o‘rik, gilos, tol, terak, zarang, eman va boshqalar). 
Tropik  o‘rmonlarda  o‘suvchi  daraxt,  buta  va  ko‘p  yillik  o‘tchil  o‘simliklarning  bir  necha 
yil  davomida  hayotchanligini  saqlab,  keyin  to‘kiladi  va  o‘rniga  yangi  barglar  hosil  bo‘ladi. 
Masalan, Avstraliya va Janubiy Amerika qit’alarida o‘suvchi, mezozoy erasidan saqlanib qolgan 
relikt  Araukariyaning  bargi  15  yil,  lavr  daraxti  4  yil,  Afrikadagi  Sahroi  Kabirda  o‘suvchi 
Velvichiya bargi 100 yilgacha hayotchanligini saqlaydi. O‘rta Osiyo tog‘larida o‘suvchi Tissning 
bargi 6-10 yil, archaning bargi esa 5-7 –12 yilgacha hayotchanligini saqlaydi. 
Barglarning o‘z vegetatsiyalarini  tamomlab to‘kilishiga  xazonrezlik  deyiladi. Xazonrezlik 
ma’lum  qonuniyatga  asoslangan  bo‘lib,  u  yer  yuzining  har  xil  sharoitida  o‘sadigan  o‘simliklar 
uchun xosdir. 
Xazonrezlik  o‘simliklarning  irsiy  belgisi  va  fiziologik  holati  bo‘lib,  ular  shu  jarayon 
natijasida  tinim  davriga  o‘tib,  yangi  biologik  jarayonlarini  hosil  bo‘lishi  uchun  zamin 
hisoblanadi.