Samardand davlat universiteti

Gilamdo‟zlik san‟ati tarixi. 

O‘zbekiston  mustaqillikka  erishgach  hayotning  barcha  jabhalarida 

islohatlar  jadal  suratlarda  olib  borildi.  An‘anaviy  ma‘naviy  qadriyatlar  qayta 

tiklanishi  tufayli  Islom  tafkkurining  turli  jihatlariga  qiziqish  o‘sib  bormoqda.  Har 

kungi  besh  vaqt  ibodat  chog‘ida  foydalanish  uchun  maxsus  joynamoz 

tayyorlangan.  Haftaning  juma  kunlari  masjidda  ibodat  qilishadi.  Qolgan  kunlari 

namoz  o‘qish  uchun  masjidga  o‘xshash  ramziy  kichik  gilamchali  joynamozlar 

---

27 

 

o‘taganlar.Uning  xajmi  kishi tik  turgan va  tizzasi  bukilgan  xollari  xisobga  olinib 

tayyorlangan. Oilaning har bir kishisi o‘z ibodat gilamchasiga ega bo‘lgan. 

O‘rta  asrlarda  islom  mamlakatlarida  namoz  uchun  gilamchalar 

tayyorlangan.  Namoz  o‘qish  uchun  mo‘ljallangan  kichik  gilamchalarning  ilk 

namunalari  XIV  asr  birinchi  yarmi  va  XV  asr  ikkinchi  yarmi  Italiya  uyg‘onish 

davri rassomlari J.Belliki,V.Karpaggo,L.Lotto o‘z kartinalarida turk gilamchalarini 

ko‘p marta tasvirlashgan. XVI-XVII asrlarda e‘ron ibodat gilamchalarining ajoyib 

nusxalari tayyorlangan.  

Ibodat  gilamchalari  turli  mamlakatlarda  turlicha  atalgan.  E‘ronda  ular 

―Joynamoz‖,  ‖Tagi‖  nomi  bilan  ma‘lum.  Arabiston  va  Turkiyada  kichik  ibodat 

gilamchalari  ‗Sajjod‖  ,  ‖Katta  joynamoz‖,  ―Namozlik‖,  O‘rta  osiyoda  esa 

―Joynamoz‖  va  ―Namozlik‖  deb  yuritiladi.  Ibodat  gilamchalari  saroy 

ustaxonalarida,  qishloqlarda  ham  rassom  naqqoshlarning  xomaki  chizmalari 

asosida  tayyorlangan.  Lekin  ibodat  gilamchalari  kim  va  qayerda  tayyorlangan 

bo‘lishidan qatiy nazar ,unga albatta peshtoqli mexrob tasvirlanishi shart bo‘lgan. 

Masjidlarning  mexrobi qiblani  Makka  tarafiga  qurilgan. Musulmonlarning 

asosiy ilohiy maskani – Ka‘ba joylashgani bois Makka barcha musulmonlar uchun 

muqaddas  shaxar    xisoblangan.  Musulmon  madaniyatiga  birmuncha  ramziy 

ma‘nodagi eshikni iloxiy darvoza deb qarashgan. Undan,yerdagi mavjud hayotdan 

,muqaddas  va  ilohiy  hayotga  o‘tiladi  deb  tushunilgan.  Joynamozdagi 

peshtoqlaraynan  shunday  vazifani  o‘tagan.  Gilamchalarning  pastgi  qismi 

budunyoni bildirsa, yuqori peshtoq osti qismi u dunyoni bildirgan.  

―Safoyi‖ nomini olgan joynamozlar o‘zining ajoyib ko‘rinishi va bajarilishi 

uslubi,  material  va  bezaklarga  boyligi  b-n    ajralib  turadi.Ular  amir  amaldorlarga  

mo‘ljallangan  bo‘lib,  junli  ziynatai  rassomlar  ko‘rsatmalari  asosida  bajarilgan 

bo‘lib  ular  ollohga  iltijo  qilishni  ifoda  etgan.  Bunda  asosan  qurondagi  olloh  va 

payg‘ambarlar  madx  etilgan  oyatlar  yozilgan.  Albatta  bu  Quron  oyatlari 

gilamchaning yuqori qismida ,peshtoqning ostida ―Yuqori dunyo‖ da  

 

1. Miller Yu. Ob odnoy raznovidnosti turetskix kovrov. Trudi Gosudarstvennogo Ermitaja. Leningrad 1969. 194 str. 

---

28 

 

 

joylashtirilgan.  Chunki  so‘z  va  uning  tasviri  musulmonlar  uchun  muqaddas 

sanalgan. Kishilar arab yozuvlari go‘zalligidan bexudaga xayratlanishmagan. Ular 

(arabcha yozuvdagi harflar) o‘zlarida Ollox go‘zalligini timsollashtirgan. ―Saroy‖ 

joynamozlari  bezaklarida  asosiy  o‘rin  tutuvchi  nafis-jozibador  o‘simliksimon 

naqshlarning  ramziy  vazifasini  ta‘kidlaydi.Oddiy  kishilar  foydalangan  xomaki 

movut  joynamoz  amaldorlar  foydalangan  joynamozlardan  keskin  ajralib  turgan. 

Gilamchalarning  bu  guruhi  XIX  asr  oxiri  XX  asr  boshlariga  taalluqlidir. 

Joynamozlarni  tayyorlashda  yaxshi  ma‘lum  bo‘lgan  an‘anaviy  gilamlar 

tasvirlaridan foydalanilgan.  

Chorvachilik  bilan  shug‘ullanuvchi  qabilalar  orasida  ilohiy  kuchlar 

an‘anaviy tarzda totem (qabila sig‘inadigan mavjudot yoki buyum) jonivor va qush 

deb  tushunilgan.  Shuning  uchun  ularning  joynamozi  mexrobli  peshtoq  ostida 

qo‘chqor shoxi yoki qushlar tirnog‘i tasvirini tez-tez uchratish mumkin.  

Xomaki  movutdan  tayyorlangan  joynamozlarning  o‘ziga  xos  yana  bir 

xususiyati  ularda  sajda  qilish  xolati  aniqlashtirilganidadir.  Ularda  ibodat 

qiluvchilarning qo‘li va boshi tushiriladigan joy ko‘rsatilgan. Gilamlar bezaklarida 

ibodat  xarakatini  ifodalovchi  turlicha  ramzlar  paydo  bo‘la  boshladi.  Saroy  ibodat 

gilamchalarida  zikrning  mavxumiy  xolatlarini  aks  ettiruvchi  naqsh  unsurlari 

yetakchi  o‘rinni  egallagan  bo‘lsa,  oddiy  kishilar  ibodat  gilamchalari  anchagina 

soddaligi b-n ajralib turgan.  

Xomaki  movutdan  tayyorlangan  joynamozlarda  erkaklar  va  ayollar 

qiyofalarini  xam  uchratishimiz  mumkin.  Bu  jonli  mavjudot  tasvirini  taqiqlovchi 

diniy qoidaga ba‘zan amal qilinmaganligini bildiradi. ―Saroy‖ joynamozlarida xam 

jonivorlarning nafis tasvirlariga duch kelamiz.  

O‘rta  osiyoda  joynamoz  ishlab  chiqarish  shaxar  axolisi  va  o‘troq  hayot 

kechiruvchi  yoki  endigina  o‘troqlasha  boshlagan  katta  qabilalar  orasida  keng 

tarqalgan. Bu o‘troq qabilalar tashqi ta‘sirni ko‘proq qabul qilishini, ko‘chmanchi 

qabilalar esa diniy ta‘sirni o‘z an‘analari doirasida qabul qilishini bildiradi.  

---

29 

 

Turkman  joynamozi  asosan  Amudaryoning  o‘rta  oqishi  xududida 

yashovchi,  chorvachilik  va  dexqonchilikni  xamisha  birga  olib  boruvchi  ―Ersari‖ 

qabilasi kishilari tomonidan tayyorlangan. Turkman ibodat gilamchalarida mexrob 

taxmoni  doimo  xayvon  shoxi  tasviri  bilan  bezatilgan.  Ularda  o‘simliksimon  va 

gulli  bezaklar  ko‘p  bo‘lishiga  qaramay,  uslubi  jixatidan  ―Saroy‖  gilamchalariga 

xos xandasaviy uslubidan keskin farq qiladi. 

Joynamoz tayyorlash XIX asrda qirg‘izlar orasida ,Farg‘ona vodiysi axolisi 

o‘rtasida  xamda  qashg‘ar  va  sinszyanda  keng  tarqaldi.Bu  davrda  tayyorlangan 

joynamozlar asosan ―jamoatchilik‖ nusxalari bo‘lib, ularda bir vaqtning o‘zida yeti 

kishi  namoz  o‘qishi  mumkin.  Shu  turdagi  gilamchalarda  xam  albatta  mexrobli 

peshtoq  mavjud  bo‘lib,  ularda  o‘simliksimon  naqshlar  ko‘p.  Biroq 

joynamozlarning  tasvir  uslubi  va  naqshlari  mavzusi  maxalliy  xususiyatga  egadir. 

Bulardan  biri  peshtoqning  butun  fonini  xayot  daraxti  ko‘rinishidagi  yirik 

manzaraning egallashidir.  

O‘zbeklar  va  tojiklar  tukli  gilamchalardan  emas,  ko‘proq  kashtalangan 

joynamozlardan  foydalanishgan.  Buxoroda  tayyorlangan  XIX  asrga  mansub 

joynamoz nusxalari ipakli matoda kashta bajarilgan. Biroz  betartibday bo‘lishiga 

qaramasdan  unchalik  keng  bo‘lmagan  yo‘l  b-n  bo‘lingan  va  o‘simliksimon 

shoxchalar  b-n  bezatilgan  mexrobdagi  tasvir  aniq  ko‘zga  tashlanadi.  Mexrobli 

taxmon  uch  atirgul  tupi  b-n  bezatilgan.  Moxir  musavvirning  xomaki  chizmasi 

asosida bajarilgan ushbu joynamoz nusxalari mexrobli taxmon xam, o‘simliksimon 

naqshlar xam joynamoz uchun zaruriy unsur ekanligini ko‘rsatadi. 

Joynamozdagi naqshlar davrlar va jamiyatning barcha qatlamlari uchun xos 

ma‘naviy  olam  o‘rtasida  bog‘liqlik  mavjudligini  bildirib  turadi.  Ular  islom 

an‘analari,  shuningdek,  milliy  madaniy-tarixiy  jarayonni  nurlantirib  turuvchi 

adabiy manba bo‘lib qoladi.