Rivojlantirish institu ti

3. 
Global bashoratlar, g ‘oyalar, loyihalar.  Bu m asalalar to lg‘risida 
ju d a  k o ‘plab fikr-m ulohazalar bildirilgan. T adqiqotchi olim lar to m o ­
n id an   ishlab  chiqilgan  va  qiziqarli  tuyulgan  ayrim   m uam m olarga 
t o ‘xtab  o ‘tam iz.
211

---

Jam iyat  ta ra q q iy o tin in g   kelajak  taqdiriga  bag‘ishlangan  global 
bashorat  m uam m osi haqida aniq  ikkita y o ‘nalish paydo boMdi.  B irin­
chisi  pessim istik y o ‘nalish  XX  asrning 70-  yillaridan  boshlab d u n y o  
m iqyosida tanila b o shlandi.  Bu  b ashoratni  R im   klubi  a ’zolari  ishlab 
ch iq d ila r va  tashviqot  qilm o q d alar.  U larning  fikricha,  XXI  asrning 
o ‘rtalariga  borib  Y ern in g   k o ‘pgina  tabiiy  resurslari  tugaydi,  tabiiy 
m u h it ju d a   kuchli  ifloslanadi.  N atijad a  dunyoviy  (global)  resurslar 
krizisi,  ekologik,  o z iq -o v q a t  krizisi  (tan azzu li)  m u am m o si  so d ir 
b o ‘ladi.  „Oxir z a m o n “  keladi,  o d am lar qirila boshlaydi.  Bunday fikrli 
odam larga alarm istlar deb (fransuzcha 
a/arme — vahim a,  tashvish), 
ularning g‘oyasiga esa alarmizm deb nom  berilgan.  G ‘arbda (Yevropa va 
A m erika q it’alarida) bu g‘oyaga bag‘ishlangan ko ‘plab asarlar (m asa­
lan,  ,, 0 ‘sish  ch e g ara si“ ,  „Y ashab  qolish  strategiyasi“ ,  „Insoniyat 
j a r   y o q a sid a “ ,  „T u tash   d o ira “ ,  „T ubsiz  k e la ja k " ,  „ Z ic h la sh g a n  
o d a m la r b o m basi"  va b .) yozilgan.  A larm istlarning taklifi:  ah o lin in g  
o ‘sishi,  uning sonini chegaralash va ishlab chiqarishni  kam aytirish.
XX asm ing 80-  yillarida dunyo m iqyosida optim istlar oqim i pay­
do bo‘lib, pessimistlar g‘oyasidan ustun kela boshladi.  1987- yilda Xalqaro 
komissiya tabiatni  m uhofaza qilish  m uam m osiga bagMshlangan „Biz- 
ning um umiy uyimiz" nomli m a’ruzasida kelajakda ekologik krizis bo ‘lishi 
va bu jam iyat taraqqiyotida ham   kuzatilishi  m um kinligi aytib o ‘tildi.
XX asrning 90- yillarida ekologik va  iqtisodiy b a sh o ra tla r paydo 
b o ‘ldi. Yangi XXI  asm ing birinchi o ‘n yilliklarida ekologik inqirozlar 
kuzatiladi  va  un g a  qarshi  ta d b irla r  k o ‘riladi.  Iqtisodiy  rivojlangan 
m a m la k a tla r  so n i  k o ‘p ayishi  k u z a tila d i  va  u la rd a   h a y o t  d a ra ja si 
y u qori  k o ‘rsatkichga  ega  b o ia d i.  M am lak atlar  iqtisodiy  geografik 
jih a td a n   eng boy va eng k am bag‘al  toifalarga ajralishi  d av o m  etadi.
K o ‘pgina global g ‘o yalar o lim la r to m o n id a n  ta k lif etilgan.  U la r 
m a iu m   darajada  ilm iy asoslangan  b o iib ,  in so niyatning  kelajakdagi 
taraqqiyotiga va taq diriga b a g ish la n g a n .
Parnik  effekti g ‘oyasiga  oid  fik r-m u lo h azalar  XX  asrning  60 — 
70-  yillarida  b a sh o ra t  qilingan  edi.  Bunga  k o ‘ra  sayyoram iz  iqlim i 
global  k o ia m d a  o ‘zgarishi b a sh o ra t qilingan.  H isoblarga q a ra g a n d a  
oxirgi  yuz  yillikda  Y er  yuzasi  0,6°  ga  isigan.  A gar  p a rn ik   effekti 
hozirgi  pay td ag id ek   rivojlansa,  h a r o ‘n yilda h a ro ra t  0,5° ga o rta d i. 
Bu  kutilm agan salbiy oqibatlarga olib kelishi  m um kin.
A niqlangan  m a iu m o tla rg a  qaraganda,  agar h a ro ra t  3  — 4°  С  ga 
isisa,  iqlim   m in taq alarin in g  chegarasi yuzlab  kilom etr shim olga silji- 
shi,  A n tark tid a,  G re n la n d iy a   va  Shim oliy  M uz okean i  m uzlari  erib 
ketishi  o q ib atid a  D u n y o   okean i  sathi  66  m  ga  k o ‘tarilishi  va  25% 
aholi yashab tu rgan sohillarni  suv bosishi  m um kin.
Keyingi tadqiqotlar natijasida XXI  asm ing o ‘rtalariga qadar sayyo­
ram iz h a ro ra ti  bu  d a ra jad a   isib  ketm asligi  an iq lan d i.  D u n y o   okeani 
sathi bir necha san tim etrlard a tebranishi  m um kin ekan.
212

---

Yer aholisi sonining me ’yoriy qiymati  g‘oyasiga ko‘ra erkak va ayol- 
larning  o ‘rtacha  um ri  75  yil,  tug‘ilish  bilan  o ‘lim  ko‘rsatkichi  1000 
kishiga  13,4 kishi to ‘g‘ri kelganda, jam iyat bir m e’yorda rivojlanadi.  Bu 
g ‘oyaga k o ‘pchilik dem ograf olim lar q o ‘shilm oqdalar. Jam iyatning bir 
m e’yorda rivojlanishi dunyo aholisi  12,3 milliard kishiga yetganda kuza­
tiladi.  B oshqa guruh olim lar bu k o ‘rsatkichni  8 — 15  m illiard kishilar 
oralig‘ida sodir boMishi  mumkinligini e ’tiro f etm oqdalar.
Oykumenopolis g‘oyasini yunonlik olim  K.  Doksiadis ishlab chiqdi. 
Bu g ‘oyani  „dunyo sh a h ri“ gipotezasi  deb  ham  yuritiladi vau  m ega- 
lopolislarning birlashib  ketishi oqibatida tarkib topadi.
G lo b al  loyihalar o d a td a   D unyo okeani  bilan b o g iiq  boMib,  XX 
asr b o shlarida  G ib ra lto r b o ‘g loziga  29  km   uzunlikda to ‘g ‘o n   qurish 
m o‘ljallangan b o ‘lsa, 
X )i asr o ‘rtalarida  Bering bo‘g‘ozida ham  to ‘g‘on 
qurish  loyihalari  ishlab chiqilgan.  A Q SH   olim lari  G olfstrim  oqim i- 
dan energetika  m aqsadida foydalanish  loyihasini  ham  taklif etishgan. 
B undan  tash q ari,  Orol  dengizi  Y er  yuzasidan  yo ‘qolib  ketayotgan 
b ir  paytda  K ongo  hav
2
:asida  s u n ’iy  dengiz  barp o   etish  loyihalarini 
taklif etishgan. Yaponiyalik olim lar tom onidan 25 kv. km  maydonli va 
500 m ingdan bir m illion kishiga  m o‘ljallangan okeanda suzuvchi sha­
h a rla r loyihasi  ta k lif etilgan.  K o in o td a zam onaviy  „kosm ik sh a h a r“ 
loyihasi tuzilgan.  U nda ko‘p qavatli binolar,  kosm odrom lar va boshqa 
obyektlar  qurish  rejalashtirilgan.  U n d a ,  asosan,  olam ni  ch uqurroq 
bilish  m aqsadida ilmiy tad qiqot ishlarini  olib borish ko ‘zda tutilgan.
Savol va topshiriqlar
1.  G lo b a l  m u a m m o la r  d eg a n d a   n im a n i  tu sh u n a siz ?
2.  G lo b a l  m u a m m o la rn in g   p ay d o   b o ‘lish  sab ab larin i  q an d a y   iz o h - 
laysiz?
3.  G lo b a l  m u a m m o la rn in g   q a n d a y   g u ru h   va  tu rla ri  m avjud?
4.  O rol  m u a m m o si  qaysi  m u a m m o   tu rig a  tegishli?
5.  G lo b a l  b a s h o ra tla r  z a m in id a   n im a la r  aso slan g an ?
6.  Q a n d a y   global  g ‘o y alar  va  lo y ih a la rn i  bilasiz?