Reja: "Xamsa"so’zining lug’aviy va istilohdagi ma`nolari. Xamsanavislikning yuzaga kelishi

"Hayrat ul-abror" dostonining kopmozitsiyasi.

Bu dostonlar xamsa janri talablari asosida o’zaro bog’liq yaxlit turkumni tashkil etadi. Shuning uchun uning birinchi dostoni ("Hayrat ul-abror") fikriy-nazariy qurilmaga asoslangan bo’lsa, boshqalari ana shu dostondagi fikriy-nazariy dasturni badiiy timsollarda ifoda etadigan dostonlardir.

Shu jihatdan "Xamsa"ning birinchi dostoni bo’lgan "Hayrat ul-abror" (yaxshilarning hayratlanishi) butun turkumning fikriy-nazariy dasturi sifatida badiiy timsol sarguzashti qurilmasiga emas, balki fikriy-nazariy masalalarning bayoni-maqolot hamda ularni tasdiqlaydigan kichik hikoya va masallardan tashkil topgan qurilmaga asoslangan.

"Hayrat ul-abror"ning nomlanishi va yozilish yili haqida Alisher Navoiy shunday yozadi:

Hayrati abror ko’rub zotini,

"Hayrat ul-abror" dedim otini.

Nuktai ta`rixiki, ahsan edi.

Sekkizu sekkiz yuzu seksan edi. (7-tom, 344)

ya`ni: Asarni o’qigan yaxshi odamlarning hayratda qolganligini e`tiborga olib, dostonni "Hayrat ul abror" - yaxshilarning hayratlanishi deb atadim. Uning yozilgan yili-tarixi esa 888-hijriy 1483-melodiy yil edi.

Doston aruzning sare`i musaddasi matvii makshuf bahrida yozilgan:

Odamiy er/sang demagil/ odamiy/

Oniki yo’q/ xalqi g’amiy/ din g’amiy

- v v - - v v - - v -

muf-ta-i lun/ muf-ta-i lun/ fo-i-lun

"Hayrat ul-abror" 63 bobdan iborat bo’lib, I-XI boblari hamd, munojot va na`tlarni o’z ichiga oladi. XII-XVI-boblarida Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, so’z ta`rifi, Sulton Husayn Boyqaro haqida fikr yuritish o’rin olgan. XVII-XXI boblari ko’ngul ta`rifi, uch hayrat va Bahovaddin Naqshbandga bag’ishlangan. XXII-LXI (22-61) boblari yigirma maqolot va yigirma hikoyot, tamsilotdan iborat. LXII-LXIII (62-63) boblari xotima va bir hikoyatni o’z ichiga olgan.

Shunday qilib, "Hayrat ul-abror"ning asosini yigirma maqolot va yigirmata hikoyot va tamsillar tashkil etadi.