Reja: • Yorug’likning dualistik xususiyatlari

sxemasi 11.1-rasmda tasdiqlangan. Qizdirilgan K 
katoddan chiqqan termoelektronlar katod va A 
anod oralig’idagi elektr maydoni ta’sirida 
tezlatiladi. Elektronlar dastasi va diafragmalar 
yordamida ingichka dasta shaklida kristallga, 
undan sochilgan elektronlar esa ionizatsion 
kamera (IK)ga tushadi. Jonizatsion kamerada 
vujudga kelgan tok galvanometr yordamida 
o’lchanadi. Tajribada ionizatsion kamerani siljitish 
yordamida turli burchaklar ostida sochilgan. 
Elektronlarni qayd qilish imkoniyati mavjud edi.

---

Masalan, nikel kristali bilan tajribada o’tkazilganda elektronlarni 
tezlatuvchi (ya’ni K va A lar orasidagi) potensiallar farqi 54 V bo’lganda 
(bunday maydonda elektronsim4*10^ 6 m/s tezlikka erishadi) sochilish 
burchagining alpha = 50 degrees qiymatida maksimum kuzatildi. Agar 
shu tajriba elektronlar dastasi bilan emas, balki rentgen nurlari bilan 
o’tkazilgan, difraksion maksimum a=50
° da kuzatilishi uchun rentgen 
nurlarining toʻlqin uzunligi 1.67 * 10 ^ 
-
10 m bo’lishi lozim. Ikkinchi 
tomondan, tajribada qo’llanilgan elektronlar uchun, (11.1) ifoda 
asosida, De-
Broyl to’lqin uzunlikni hisoblasak, 1.67 * 10 ^ 
- 1 qiymatni 
hosil qilamiz. Mos keluvchi bu natijalar de-
Broyl gipotezasi to’g’riligining 
isboti bo’lib xizmat qiladi.

---

Noaniqlik prinspi
Yorug’lik (umumiy holda elektromagnit nurlanish) va harakatlanuvchi 
zarra(ko’pincha “mikrozarra” termini ishlatiladi)lar dualistik hislatlarga egaligi 
haqida tajribalarga asoslanib ishonch hosil qilindi. Endi harakatlanayotgan 
mikrozarralarda namayon boʻladigan de
-
Broyl to’lqinlarining tabiati haqida 
mulohaza yuritaylik. Ma’lumki, elektromgnit nurlanish, xususan yorug’lik ham, 
toʻlqin nuqtai nazaridan fazoda o’zgaruvchi elektromagnit maydon tarqalishidir. De
-
Broyl to’lqining tarqalishi esa xech qanday elektromagnit maydonning tarqalishi 
bilan bog’liq emas. Hatto zaryadlanganmikrozarralarning fazodagi harakati biror 
elektromagnit jarayon bilan bog’liq bo’lishi mumkin
-ku, deb faraz qilaylik. 
Haqiqatdan, tezlanishga ega bo’lgan elektronning elektromagnit to’lqin nurlantirishi 
kuzatiladi. Lekin elektron to’g’ri chiziqli tracktoriya bo’yicha to’g’ri 
harakatlanayotganda xech qanday elektromagnit nurlanish vujudga kelmasligi 
yuqoridagi farazni inkor etadi. Xuddi shuningdek, de-
Broyl toʻlqininng klassik 
fizikada ma’lum bo’lgan boshqa biror to’lqinga o’xshatish asossiz ekanligini 
isbotlash mumkin.

---

Davomi
Umuman, harakatlanayotgan mikrozarralar bilan bog’liq bo’lgan de
-
Broyl to’lqinlaprini 
klassik tushunchalar asosida tasavvur qilib bo’lmaydi. Haqiqatdan, biz idrok qiladigan 
dunyoda mikrozarralarga o’xshash ob’ekt mavjud emas. Mikrozarralar bizning sezgi 
organlarimizga bevosita ta’sir qilmaydi. Biz mikrozarralarni na kura olamiz, na seza olamiz. 
Mikrozarralar biz shu vaqtgacha ko’rgan biror ob’ektga o’xshamaydi. U bir vaqtning o’zida 
ham zarra, ham to’lqin xususiyatlarini mujassamlashtirgan maxsus tabiatli materiyadir. 
Uning tabiatining g’alatiligi shundaki, mikrozarra dualistik hislatga ega, lekin u bizning 
klassik tasavvurimizdagi zarraga ham, to’lqinga ham o’xshamaydi.
Masalan, yorug’lik to’lqin yarim shaffof jismga tushayotgan bo’lsa, ikki muhit chegarasidan 
yorug’lik qisman kaytadi, qisman sinib ikkinchi muhitga o’tadi. Boshqacha aytganda, 
yorug’lik toʻlqin qismlarga boʻlinayapti. Agar bir muhitdan ikkinchi muhitga elektron 
tushayotgan bo’lsa, u ikkinchi jismni tashkil etuvchi zarralar bilan ta’sirlashuvi tufayli yo 
biror burchakga og’ib harakatini davom ettiradi, yo jism tomonidan yutiladi. Lekin 
elektronning bir qismi yutilib, bir qismi harakatni davom ettirgani, ya’ni uni bo’linmaganligi 
xech qanday tajribada kuzatilmagan. Demak, mikrozarraning harakati bilan bog’liq bo’lgan 
to’lqin klassik tushunchadagi to’lqinga o’xshamaydi.

---

11.2 rasm

---

Endi quyidagi xayoliy tajriba bilan tanishaylik. Ikki tasmasimon tirqishli to’siqka 
(11.2-a-
rasm) monoenergitik (ya’ni energiyalari bir xil bo’lgan) elektronlar oqimi 
tushayotgan bo’lsin. Ekran o’rniga fotoplastinka joylashtirilgan. Tirqishlardan birini 
berkitsak, elektronlar faqat ikkinchi tirqish orqali o’tadi. Fotoplastinkada elektronlar 
ko’proq tushgan sohalar boshqa sohalarga nisbatan qoraroq bo’ladi. Shuning uchun 
elektronlar faqat ikkinchi tirqish orqali o’tgan holda fotoplastinkaning qorayishi 11,2 
b-
rasmdagidek, faqat birinchi tirqish orqali o’tgan holdagisi esa 11.2
-v-rasmdagidek 
bo’ladi. 11.2
-
g rasmda biror fotoplastinkaning o’ziga, avval faqat birinchi tirqish 
orqali, keyin faqat ikkinchi tirqish orqali elektron tushirilgan holda vujudga kelgan 
manzara tasvirlangan.
Endi ikkala tirqishni ham ochiq qoldirgan holda fotoplastinkaga elektronlar 
tushiraylik. Bu holdagi manzara oldingi holdagidek bo’lishi lozim edi, vaholanki, 
hosil bo’ladigan manzara xuddi kogerent yorug’lik to’lqinlarining interferensiyasi 
tufayli vujudga keladigan manzaraga o’xshaydi (11,2
-d rasm).

---