Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

9-jadval
P o stindustrial sivilizatsiyaning shakllanish davrida  iqtisodiyot 
tuzilm asi, dinam ikasi prognozi (yalpi ichki m ahsulotga  % , o-opti- 
m istik,  p-pessim istik m anzara)
St
M ak ro m o d el- 
la r  bloki va 
k o ‘rs a tk ic h la ri
XX a srn in g  
60-yillari
M a n z a ra la ri
ХХ1 a s r 
20-villa ri
X X I a s r  
60-villa ri
l.T a k r o r ishlab c h iq a ris h  tu zilm asi -  ta k r o r  ishlab c h iq a ris h  s e k to rla ri
1.
Shaxsiy iste’mol
25
O/P
31/28
137/31
1.2
D avlat iste’moli
18
O/P
15/17
14/16
1.3
O raliq mahsulot
22
O/P
20/19
16/18
1.4
Birlam chi  mahsulot
12
O/P
9/11
7/9
1.5
Intellektual mahsulot
8
O /P
12/10
14/12
1.6
Bozor infrastrukturasi
15
O/P
13/15
12/14
J a m i
Ja m i:
100
-
100/100
100/100
Z.Sohaviy tu z ilm a  -  x alq  x o 'ja lik  k o m p le k slari
2.1.
A grar sanoat
10
O/P
6/8
4/6
2.2.
Shaxsiy iste’mol 
mollari
16
O/P
21/18
24/21
2.3.
M ashinasozlik
15
O/P
17/15
19/17
2.4.
Y oqilg'i energetika
10
O/P
8/9
5/8
2.5.
Konstruksiya 
material! ar
8
O/P
6/8
5/6
2 6 .
Q urilish
9
O/P
7/8
6/7
2.7.
Transport
8
O/P
8/9
7/8
2.8.
Harbiy  sanoat
10
O/P
6/8
4/6
2.9.
llm iy-texnik
3
O/P
6/4
7/6
2.10.
Ijtimoiy
6
O/P
8/7
10/8
2.11.
Tashqi iqtisodiy
5
O/P
7/6
9/7
Jam i:
100
-
100/100
100/100
27 0

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
3. Toifaviy tuzilm a -  ta k r o r  ish lab  c h iq a rish  d a ra ja si.
3.1
Uy  x o ‘jaligi
15
O /P
13/14
10/12
3.2
Yakka tartibdagi
50
O /P
53/51
54/52
3.3
Hududiy
10
O /P
13/12
16/13
3.4
M illiy
20
O /P
14/17
12/16
3.4
Baynalm ilal
5
O /P
7/6
8/7
J a m i:
100
-
100/100
100/100
4. Texnologik tuzilm a -  texnologik u k la d la r
4  1
Relekt
12
O /P
6/8
3/5
4.2
Uchinchi
33
O/P
10/12
4/6
4.3
To'rtinchi
55
O /P
20/29
8/10
4.4
Beshinchi
-
O /P
40/33
16/30
4.5
O ltinchi
-
O /P
19/16
46/37
4.6
Yettinchi
-
O /P
5/2
23/12
J a m i:
100
-
100/100
100/100
S.  Iqtisodiy tu zilm a -  m u lk ch ilik  sh ak llari
5.1
Shaxsiy
30
O /P
32/26
41/33
5.2
M ayda xususiy
10
O /P
12/10
15/12
5.3
Yirik xususiy
15
O/P
32/41
20/32
5.4
Jam oa mulki
12
O /P
8/7
10/8
5.5
D avlat mulki
13
O /P
8/9
6/7
5.6
X alqaro mulk
6
O /P
8/7
10/8
Ja m i:
100
O /P
100/100
100/100
6. Q iy m a t tu z ilm a si-q iy m a t u n s u rla ri
6.1
M oddiy  xarajatlar
30
O /P
25/28
21/24
6.2
Am ortizatsiya
10
O /P
13/11
16/13
6.3
M ehnat haqi
15
O /P
16/17
16/19
6.4
Ijtim oiy iste’mol
12
O /P
14/13
17/16
6.5
Jam g 'a i n;a
13
O /P
15/13
14/12
6.6
N oishlab chiqarish
20
O /P
17/18
14/16
J a m i:
100
O /P
100/100
100/100
4. 
M ulkchilik  m unosabatlari,  aholining  turli  guruhlari  o ‘rtasida  ijti­
moiy  boylikning taqsim otida tub o ‘zgarishiar yuz beradi.
Birinchidan,  fuqarolarni  shaxsiy  mulki,  eng  avvalo,  uy-joy  va  uy 
buyumlari  (m aishiy  texnika,  transport  vositalari,  mebel,  kiyim-kechak, 
poyafzal)  ulushi  k o ‘payadi.  Bu  an’ana  XX  asrning  ikkinchi  yarm ida  ri­
vojlangan m am lakatlarda k o ‘rindi. AQSH da shaxsiy m ulk jadal  su r’atlar 
bilan  o ‘sdi (ayniqsa, oilalam ing uy buyum lari) va  1985-yil  milliy boylik­
ning  47%   ini  tashkil  qildi.  D unyoning  eng  boy  mamlakati  k o ‘rsatkich- 
larini  butun  postindustrial  jam iyatga  qo‘llab  boMmaydi.  Shu  sababli,
271

---

R. RAJABOV
9-jadval  5-blokda o ‘tish davrida shaxsiy m ulkning o ‘sishini nisbatan past 
su r’atlari  va yanada m o‘tadil  raqam lar ko‘rsatilgan.
Ikkinchi  uzoq  m uddatli  siklda  o ‘zgarishlar  su r’ati  jiddiy  tezlasha- 
di.  Iste’m olning  yanada  ratsional  va tejam kor  modeli  tarqaladi.  Shaxsiy 
mulk ulushining o ‘sishi  asosan  sifatli  uy,  m ebel,  m aishiy texnika,  komp- 
yuter,  audio, videotexnika,  faks,  avtom obilga ega oilalar sonining o‘sishi 
hisobidan boMadi.
Ikkinchidan,  m ayda,  yirik  xususiy  m ulkning  nisbati  o'zgaradi.  Agar 
boshlangMch davrda baholash  bo'yicha bu nisbatan  1:5,5 yirik mulk foy- 
dasini  tashkil  etsa,  o ‘tish  davrining  nihoyasida  u  1:2,7  -  1:4,1  ga  qisqa- 
radi,  postindustrial  jam iyatning  yetuklik  bosqichida  1:1,2  -  1:2,7  gacha 
qisqaradi.  Bu  kichik  biznesning jadal  rivojlanishi  bilan  shartlangan.  Bu 
ayniqsa,  xizm at  ko ‘rsatish  sohasi  v a  xalq  iste’mol  mollari  ishlab  chiqa- 
rishda  ustuvor boMadi,  lekin  yirik  xususiy  m ulk  yuqori  darajada  ijtimo- 
iylashgan  ishlab  ehiqarish  sohalari,  ayniqsa,  yoqilgM-xomashyo  sanoati 
va transportda o ‘z  mavqeini  saqlab qoladi.  Transmilliy  kom paniyalar ja ­
m iyat nazorati va kuchli  antim onopol  qonunchilik ostida ishlaydi.  Vaqti- 
vaqti  bilan ularga nisbatan  antimonopol  qonunchilik qoMlab turiladi  (mi- 
sol  uchun, haddan tashqari  o ‘sib ketgan  Bill  Geyts  kom paniyasi 2000-yil 
boshida boMib yuborildi).
Uchinchidan,  davlat mulki  ulushi  (davr oxirida 2-2,5  m arta) iqtisodi- 
yotning  dem ilitarizatsiyasi  v a  davlat tom onidan  faol  o'tkaziladigan  pri- 
vatizatsiya hisobidan sezilarli  pasayadi.  Bu davlat byurokratik apparatini 
takror ishlab ehiqarish jarayonlariga aralashish imkoniyatini kamaytiradi. 
Lekin bir qism tabiiy resurslar, ayrim transport turlari, harbiy sanoat,  mil- 
liy m adaniy boyliklar davlat mulki  sifatida saqlanib qoladi.
To‘rtinchidan,  m ehnat jam oasi  xodimlari  mulki  boMgan  korxonalar 
soni va m ayda ishlab chiqaruvchilam ing vositalarini kooperatsiyalashuvi- 
ning o 'sish i hisobidan jam o a mulki ulushi (1,8-2 m arta)ning ko'payishini 
kuzatish m um kin  (bu  hozirgi  kunda AQSHda kuzatiladi).
Beshinchidan,  integratsiya  jarayonining  kuchayishi  xalqaro  m ulk 
(xalqaro  korsem lar,  konsorsium lar,  qo'sh m a  korxonalarga  tegishli,  dav- 
latlararo)ning  o ‘sishida  o ‘z  ifodasini  topadi.  Lekin  m ulkning  baynalmi- 
lallashuvi  su r’atlari  XX  asr  60-70-yillariga  qaraganda,  yanada  m o‘ta- 
dilroq  boMadi.
Natijada,  postindustrial  sivilizatsiyaning  shakllanishi  bosqichida 
mulk m unosabatlari dinam ikasi an ’anasi ko ‘p hollarda industrial jam iyat-
2 7 2

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
da kuzatilganidan qaram a-qarshi, lekin turli  hududlarda turli m anzara ku- 
zatiladi. XX asrning 90-yillaridan boshlab postsotsialistik davlatlarda pri- 
vatizatsiya, aksionerlik jam iyatiga aylantirishi  natijasida ham da k o ‘pgina 
davlat korxonalarini  bankrotga uchragani  sababli,  davlat va jam oa mulki 
barqaror qisqara boshladi.
5.  Takror  ishlab  chiqarishning  qiym at  tuzilmasidagi  siljishlar  taqsi- 
mot  m unosabatlari  dinam ikasida  an’analam i  aniqlashga  imkon  beradi. 
M ehnatning ja m g ‘arm a jihozini  sezilarli  o ‘sishiga  qaramasdan  oqibatda 
yalpi  ishlab  chiqarish  qiym atida  am ortizatsiya  ulushining  o ‘sishi,  ishlab 
chiqarishda  m oddiy  sarflam ing  sezilarli  kam ayishi  hisobidan  qoplash 
ja m g ‘arm asining  ulushi  bir  necha  bor  pasayadi.  Jam g‘arm aning  yuzaga 
kelgan  darajasini  saqlab va  noishlab chiqarish  iste’molini  qisqartirib, ja ­
m iyat shaxsiy  iste’moli  yakka va jam oa  iste’m oliga ketadigan  mahsulot- 
ning  ulushini  k o ‘paytirish  mumkin.  Ayniqsa,  ishlab  chiqarish  hajm ining 
o ‘sishini  hisobga  olganda  ikkinchi  uzoq  muddatli  siklda o ‘rtacha  indivi­
dual  iste’m olning aholi jo n  boshiga tez o ‘sishini  bildiradi.
0
‘tish  davrida  taqsim ot  sohasidagi  o ‘zgarishlar  an ’anasi  ziddiyatli. 
Bir tom ondan  taqsim otda  bir tekislik  bartaraf qilinadi.  Bu  bilan  bog'lan- 
gan  bir  qism  xodim lam ing  boqimandaligi  va  davlatni  patem alizm i  y o ‘q 
qilinadi.  H ar  bir  kishining  daromadi  o ‘z  m ehnat  faoliyati  va  tadbirkorli- 
giga  bog‘liq  b o ‘ladi.  Bu  m otivatsiya  mexanizmini  kuchaytiradi.  Boshqa 
tom ondan  daromadlarni  farqi  kuchayadi.  Boylar  va  kam bag‘allar  ora- 
lig‘idagi jarlik kengayadi. Ayniqsa,  postsotsialistik rivojlanayotgan  m am ­
lakatlarda  qashshoqlar  va  uysizlar  soni  o 'sib   bormoqda.  Soyadagi  iqti- 
sodiyot faoliyati,  korrupsiya,  o ‘g ‘riliklar hajm ining kengayishi  natijasida 
daromadlarni  yashirin  qayta  taqsimlash  kuchayadi.  Bu  o ‘tish  davrining 
boshlanishidagi  salbiy  jihatlar.  U  postindustrial  jam iyatda  bartaraf  qili­
nadi.
6
. O 'tish  davrida ayirboshlash sohasi  bozor m unosabatlarida sezilarli 
o ‘zgarishlar yuz beradi.  Iqtisodiyotning boshqaruvi  bilan bog'langan bo- 
zorning deform atsiyasi va uning faoliyat doirasining cheklanishi  bartaraf 
qilinadi.  B aholarning  shakllanishi  va  mahsulot  harakatida  buyrokratik 
aralashuv  im koniyati  qisqaradi.  Kichik  va  o ‘rta  biznes  sohasining  ken­
gayishi  bilan  va  m onopoliyalarning  zaiflashuvi  natijasida  raqobat takror 
uyg‘onadi.  Ishlab  chiqaruvchi  va  iste’m olchilam ing  iqtisodiy  bellashuvi 
qayta tug‘iladi. Lekin davlat bozor m unosabatlariga chetdan loqayd qarab 
turm aydi. U bozor m unosabatlarining um umiy qoidalarini  belgilaydi.  Bu
2 7 3

---

R. RAJABOV
qoidalarni  buzadiganlarning chorasini  ko'radi.  Davlat pul  em issiyasi,  pul 
aylanishini  boshqarish, m ahsulotlarni  bir qism iga buyurtm a berish va uni 
sotib olish,  inflyatsiyani jilovlash  bo'y ich a dasturlar ishlab chiqib,  ulam i 
am alga tadbiq  qilish  bilan shug‘ullanadi.
K elajak jam iyatda inflyatsiya saqlanib qoladimi yoki  narxlar tovarlar 
qiymati  dinam ikasi  orqasidan  ergashadim i?  Lekin  inflyatsiyaning yuqo­
ri  su r’atlari  takror  ishlab  chiqarishning  normal  borishini  buzadi,  shaxsiy 
daromad va ja m g ‘arm alarni  qadrsizlantiriladi.  Shu sababli,  inflyatsiya ja- 
rayonlari  jam oat  nazorati  ostida  boMadi.  Yangi  m ahsulotning  nisbiy  va 
mutlaq  arzonlashuvi  an’anasi  kuchayadi.  Bu  ishlab  ehiqarish  va  ijtimoiy 
tuzilmadagi  ijobiy  siljishlam i  rag‘batlantiradi,  innovatsiya mahsulotlari- 
ga talabni kengaytiradi.
7.  Takror  ishlab  ehiqarish  tuzilmasi  iqtisodiy  m unosabatlarda  sanab 
o ‘tilgan  yuqoridagi  an’analar  iqtisodiyotni  boshqarishda  tub  o ‘zgarish- 
lami  talab qiladi.  Korxonani  bevosita boshqaruvini  dem okratizatsiyalash 
tomon  harakat  kuchayadi.  B archa  x o ‘jalik   birlashm alari  (konsernlar, 
konsorsiumlar, xoldinglar, trast kom paniyalari,  moliya,  sanoat guruhlari) 
qoidaga  k o ‘ra,  davlat  va jam oatchilik  nazorati  ostida  boMadi.  B ulam ing 
barchasi tadbirkorlikda novatorlik ruhini rivojlanishiga im koniyat yarata- 
di.  Har bir xodim  o ‘z  ish joyi,  firm asining faoliyati  sam aradorligi  uchun 
qayg‘uradi  va  firm a  oldida  o ‘z  m as’uliyatini  sezadi.  Bu  hozirgi  kunda 
Yaponiyada yaqqol  ko ‘rinadi.
8
.  Takror  ishlab  ehiqarish  sam aradorligi  ko‘rsatkichlari  dinam ika­
si  an’analari  o ‘zgaradi.  Rivojlanayotgan  m am lakatlarda  harbiy  sanoat 
kom pleksining jadal  rivojlanishi,  yoqilgM-energetika,  xom ashyo  resurs- 
larini  yuqori  darajada  iste’mol  qilish,  rivojlanayotgan  m am lakatlam ing 
arzon  ishchi kuchi  xom ashyosi  hisobiga  ilgari  erishilgan  iqtisodiy  o ‘sish 
su r’atlariga,  m ehnat unum dorligi,  real  darom adlam ing o ‘sishiga endilik- 
da erishib boMmaydi, a w a lg i rekordlartakrorlanm aydi. Tabiiy resurslam i 
talash to ‘xtaydi.  0 ‘tm ishdagi  m ehnatga nisbatan kam  ulushi  bilan ajralib 
turadigan xizm atlar ulushi o ‘sib boradi.
Iqtisodiy  siyosatning asosiy y o ‘nalishlari,  m aqsadlari  quyidagilardan 
iborat  boMadi:  taraqqiyotning  barqaror  rivojlanishi  (siklik  tebranishlar- 
ning  kichik  amplitudasi  bilan)  ta’minlash,  dem ografik jarayonlam i  oqi- 
lona  yo'naltirish,  ishlab  chiqarishning  xom ashyo  material  hajmini  ka- 
maytirish, tabiiy  muhitni  ifloslashni  cheklash  va uni  yaxshilash, turm ush 
darajasini  yaxshilash,  turli  ijtimoiy  qatlam lam ing  turm ush  darajasi  ora- 
ligMni  qisqartirish,  rivojlangan  va  rivojlanayotgan  m am lakatlar  o ‘rtasida-
274

---

Jahon sivilizatsiyalari tarix i
gi  xavfli jarlikni  b artaraf qilish.  Yangi  y o ‘nalishlar  o ‘tish  davrida o ‘ziga 
y o ‘l  ochadi  va  ikkinchi  uzoq  muddatli  siklda yetakchi  o ‘rinni  egallaydi. 
Natijada,  postindustrial  sivilizatsiyaning  shakllanish  davrida  iqtisodiy 
m unosabatlarning  butun tizim i  o ‘tgan ikki-uch  sivilizatsiyalar davom ida 
kuzatilgan tub an ’analar o ‘zgaradi.
2. 
Ijtim oiy-siyosiy  so h a d a   tu b   o ‘zg a rish la r.  Jam iyatning  ijtim oiy 
hayotida o ‘zgarishlam ing zanjirli  m antig‘i  o ‘z manbalari  va shart-sharo- 
itlari  bilan  odam lar texnologiyalar  odam lam ing  turli  guruhlari  iqtisodiy 
ahvoli,  ular o ‘rtasida m ulkning taqsim lanishida o ‘z ifodasini topadi.  Shu 
sababli,  iqtisodiy  tuzilm ada tub  siljishlar ijtimoiy  kuchlam ing yangi jo y - 
lashuvini keltirib chiqardi.
Klassik  industrial  jam iyat  XIX  asr  o‘rtalarida  o ‘z  taraqqiyotining 
cho'qqisiga  chiqqanda  o ‘zida bir-biriga  qarshi  turgan  ikki  sin f — yollan- 
m a ishchilar v a kapitalistlam i yaratdi.  K o‘p sonli  m ayda burjuaziya -fe r- 
merlar,  hunarm andlar,  m ayda  savdogarlar  o ‘tm ishning  qoldig‘i  sifatida 
yashadi.  Jam iyatda  m avjud  bo‘lgan  barcha  ijtmoiy  qatlam lar  o ‘z  daro- 
madlarining  bir  qism ini  armiya,  amaldorlar,  boshqaruv,  sud,  politsiyani 
saqlash uchun  davlatga ajratdi.
XX 
asm ing  oxirida  bu  ijtimoiy  tuzilm a  tub  o ‘zgarishlarni  boshdan 
kechirdi  va jam iy at  ijtim oiy  hayotini  o ‘zgartirdi.  Burjuaziya m anfaatlari 
har  xilligi  bilan  ajralib  turadigan  bir  necha  guruhlarga  b o ‘lindi:  davlat- 
byurokratik apparatiga tayanadigan m onopolistik burjuaziya,  oliy tabaqa 
am aldor va harbiylar.  Bu qatlam  o ‘z m anfaatlariga zid keladigan har qan­
day o ‘zgarishlarga qarshilik qiladi.
Mayda  ishlab  chiqaruvchi  fermerlar,  kichik  tadbirkorlar,  savdogar­
lar,  innovatsiya  firm alar  egalari,  kafe,  restoran  x o ‘jayinlari  yangidan 
uyg‘onish  jarayonini  boshdan  kechiradilar.  Kichik  va  o ‘rta  biznesning 
yalpi  ishlab  chiqarishdagi  ulushi  o ‘sib  boradi.  Bir vaqtning  o‘zida uning 
ijtimoiy  kuchi,  siyosiy  salm og‘i  kuchayib  boradi.  Siyosiy  partiyalar say- 
lovlarda  bu  qatlam n ing  k o ‘p  sonli  ovozi  uchun  kurashadi.  Bu  qatlam - 
ga  ko‘p  sonli  « erkin  kasb»  vakillari  (shifokorlar,  rassomlar,  advokatlar, 
artistlar,  yozuvchilar)  q o ‘shiladilar.  A m alda  nanotexnologiyalam ing  in- 
novatsiyalarini  jo riy   qilinishi,  ishlab  chiqarishning  dekonsentratsiyasi, 
axborot  vositalarining  rivojlanib  borishi  bilan  istiqbolda  kichik  va  o ‘rta 
biznesning ulushi ja d a l  o ‘sib boradi.
Ishchilar sin fin in g   qiyofasi  o ‘zgardi.  M alakali  ishchilar  yaxshi  ish 
haqi  olib,  o ‘z  uyi,  av to m o b ili,  aksiyalarga  ega  b o ‘ldilar.  H ozirgi  kun-
2 7 5

---

R. RAJABOV
da  o ‘n  m inglab  ishchilar  to ‘plangan  gigant  korxonalar  o ‘tm ishga  ket- 
moqda.  M oddiy  n e ’m at  va  xizm atlarning  yaratuvchisi  endi  avtom atik 
liniya operatori,  program m ist va boshqalar.  X izm atchilarning salm oqli 
qism ini differensiyasi yuz beradi.  U larning bir qism i k atta-kichik kom - 
paniya,  firm alarning  m enejerlari,  yirik  burjuaziya tarkibiga kiradi.  Bu 
qatlam   konservativ  kayfiyatda b o ‘lib,  tub  islohotlarga qarshilik  qiladi. 
B oshqa  eng  k o ‘p  sonli  xizm atchilar  am alda  ishchilar  sinfiga  q o ‘shila- 
di.  X izm at  k o ‘rsatish  sohasida band  b o ‘lganlar  soni  sanoat  va  qishloq 
x o ‘ja lik la rid a   band  b o ‘lganlardan  m untazam   o ‘sib  borish  a n ’ananasi 
kuzatiladi.  B a ’zi  m am lakatlarda  m ehnatga  yaroqli  aholi  sonining  ka- 
m ayib  ketishi  oldini  olish  uchun  nafaqaga  chiqish m uddatini  uzaytirib 
k o ‘radilar.
N afaqaxo‘rlarsafi kengayib boradi. Ular uy x o ‘jaligid a xizm at ko‘rsa- 
tish  sohasi  yoki  ishlab chiqarishda q o ‘shim cha ish  bilan  band  boMadilar. 
Ulam ing  ozgina ja m g ‘arm alari  nafaqalarini  inflatsiya  y o ‘q  qilishi  xavfi 
ostida bo‘ladi.
Jam iyatda  ijtimoiy  to ‘ntarish  uchun  baza  qisqarib  boradi.  Uning 
tarkibi  yoshlarning  radikal  kayfiyatdagi  bir  qismi,  ishsizlar,  turli  daydi 
unsurlar,  giyohvand-piyanistalar,  o ‘z  qatlam i  bilan  aloqasini  uzgan  qa- 
lang‘i-qasang‘ilar  marginal  qatlamdan  iborat  bo‘Iadi.  Ular  har  qanday 
tartibsizliklarga xayrixoh  boMadilar.
Bunday sharoitda kim progressning dvigateli,  o ‘zgarishlar oldida bo­
radi? Bu,  eng avvalo,  iqtisodiy va siyosiy  hayotda salm oqli  o‘rinni  egal- 
lash  uchun  kurashayotgan  yangi  avlodning  faol  vakillari,  o ‘zgarishlar 
zarurligini tushunib yetgan va jam oatchilik  ongini  shakllantirishga ta ’sir 
qiladigan  ijodiy  kasb  kishilarining  bir  qismi:  yangi  y o ‘lboshchilar jalb  
qiladigan texnik intellektuallar, yosh harbiylar, m alakasiz ishchilar.
Asta-sekin  XXI  asrning  ijtimoiy  tuzilm asining  chizgilari  gavdalana 
boshlaydi.  U  bir  necha  asosiy  ijtimoiy  guruhlar  va  ulam ing  turli  k o ‘ri- 
nishlarini o ‘z ichiga oladi:
- q a y ta  ishlab chiqarishda band  bo‘lgan m alakali xodimlar,  ishchilar, 
texniklar,  program mistlar,  olimlar,  konstruktorlar,  injenerlar,  o ‘qituvchi- 
lar,  xizmatchilar;
-  sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, transport, m aishiy xizm at sohala- 
rida mustaqil  ish olib boradigan kichik va o ‘rta tadbirkorlar;
-   nafaqaxo‘rlar,  qim matbaho  qog‘ozlar,  bank  foizlari  hisobiga  kun 
ko‘ruvchi rantye;
27 6

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
-  
katta tadbirkorlar,  oliy  darajadagi  davlat  amaldorlari,  arm iyaning 
oliy  zobitlari,  siyosiy p artiy a la ry o ‘lboshchilari, jinoyat dunyosining «qi- 
rollari»,  katta  iqtisodiy-siyosiy  kuchga  ega  boMgan,  dem okratik  o ‘zga- 
rishlarga qarshi  uncha katta b o ‘lmagan  qatlam ;
-  
jins-yosh  guruhlari  orasida  yoshlar  v a  ayollar  harakati  yoMbosh- 
chilari  o ‘sib  borayotgan  ta ’sirga  ega  boMadi.  Bu  har  ikkala  guruhning 
m anfaatlari  boMadi. Yoshlar jam iyatdagi  o ‘zgarishlarning asosiy harakat- 
lantiruvchi  kuchlari  boMadilar.  Takror  ishlab  chiqarishning  turli  sohala- 
riga  tobora  ko‘proq  tortilib  borayotgan  ayollar  ijtim oiy-siyosiy  hayotda 
yetakchilikni  da’vo  qiladilar.
0
‘tish  davrida  qo‘qqisdan  milliy  va  irqiy  belgilarga  ko‘ra,  ijtim oiy 
tabaqalanish  kuchaydi.  XX  asm ing 60-70  yillarida AQSH  da negrlar ha­
rakati irqiy kam sitishga qarshi kurashi kuchaydi. Janubiy A frikada o ‘nlab 
yillar davom   etgan  irqiy to ‘qnashuvlar ko'p chilik  negr aholisining g ‘ala- 
basi  bilan tugadi.
Milliy  m ustaqillik  uchun  kurash  natijasida  SSSR,  Yugoslaviya,  Che- 
xoslovakiya  kabi  federativ  davlatlar  parchalanib,  ularning  o‘m iga  m us­
taqil davlatlar paydo boMdi. Ayrim hududlar (Kavkazorti, sobiq Yugoslavi­
ya) uchun m illatlar o ‘rtasida qonli  to ‘qnashuvlaryuz berdi.  Soni jihatidan 
kichik m illatlam ing o‘z milliy mustaqilliklariga erishish uchun harakatlari 
kuchaydi  (Rossiya federatsiyasida  chechenlar,  X itoyda uyg‘urlar).  Milliy 
harakat -  bu am alda siyosiy kuch,  u bilan  hisoblashish  lozim.
M illatchilik  toMqini  o ‘z  chegaralariga  ega.  M illiy  elita  hokim iyatni 
qoMga  olgach,  bu  hokim iyatni  saqlab  qolish  uchun  m am lakat  ichida va 
uning  tashqarisida turli  millat,  xalq,  elatlar o ‘rtasida teng huquqli  m uno­
sabatlar ham da har tom onlam a aloqalam i yoMga qo‘yishni  anglab yetadi. 
M illatchilik  v a  shovinizm  kasalliklari  o ‘tib  ketadi.  Bu  m uam m oga ju d a 
ehtiyot  boMib,  sergak  qarash  ustuvor boMadi.  Kelajak  milliy  madaniyat- 
lam ing  gullab  yashnashi,  alohida m am lakatlar va  xalqaro  munosabatlar, 
ikki tom onlam a aloqalarda m illatlam ing teng huquqli  ittifoqi va hamkor- 
ligi  bilan  belgilanadi.
Siyosiy  sohada  o ‘tish  davrining yetakchi  an’analari  boMib  quyidagi- 
lar k o ‘rinadi:
- to ta lita r,  fashistik,  m illatchilik g ‘oyalarini  targMb qiladigan  siyosiy