Рашидов октам юнусович, тоймуҳамедов иброхим рихсибоевич, алимов ильхомжон икромович, тожиев рахматулло рахмонович “пул, кредит ва банклар”

Нақд пуллик айланиш тушунчаси 
Иқтисодиётда амал қиладиган умумий тўлов айланишининг таркибий 
қисмларидан бири нақд пуллик айланиш ҳисобланади. Кўпинча пул 
маблағлари айланишининг бу қисмини пул муомаласи дейилади. 
Пул муомаласи пул айланишининг нақд пул маблағларининг 
муомаласи, пул белгиларининг бир юридик ва жисмоний шахслардан 
бошқа шахсларга доимий тарзда ўтиб юриши билан боғлиқ қисмидир. 
Бошқача айтганда, бу иқтисодий субъектлар ўртасидаги пуллар муомаласи 
жараёнининг фақат нақд шаклда бўладиган қисмидир. Нақд пул айланиши, 
одатда, товарлар ва хизматларга ҳақ тўланиши эҳтиёжлари билан боғлиқ 
бўлиб, бошқа тижоратчилик битимларининг тузилиши ва уларга ҳақ 
тўланиши жараёнлари билан боғлиқ эмас. Бошқача айтганда, нақд пул 
айланиши жараёнида ҳар сафар маблағларнинг нисбатан кичик суммаси 
қатнашади. 
Бу 
қўшимча 
кафолатларнинг 
таъминланиши, 
пул 
маблағларининг йирик суммаларини бир хўжалик юритувчи субъектдан 
бошқа субъектга ўтказишдаги ташишнинг мураккаблиги ва трансакцион 
харажатларни тежашнинг зарурлиги билан боғлиқдир. Шундай қилиб, 
нақд пуллар муомаласи иқтисодиёт субъектларининг маиший эҳтиёжлари 
билан боғлиқ бўлган товар алмашиниши жараёнини пул маблағларининг 

---

68 
нисбатан кичик суммасини ишлатган ҳолда таъминлайди. Одатда, пул 
айланишининг ушбу типи хизматлар учун ҳақни бевосита у ёки бошқа 
ташкилотнинг кассасига тўлайдиган уй хўжаликлари ва кичик 
корхоналарда асосий ўрин тутади. Ҳар бир киши нақд пул айланиши билан 
боғлиқ, чунки ҳамма ҳам ҳар куни нақд пул белгилари ёрдамида товарлар 
ва хизматлар учун ҳақ тўлаб туради. Иқтисодиётнинг бошқа субъектлари 
пул айланишининг ушбу типидан жуда кам фойдаланишади ва, одатда, 
бундай тип фақат фаол қўлланиладиган нақд пулсиз айланишга қўшимча 
шаклида амал қилади. 
Шуни қайд қилиш керакки, нақд пуллик айланиш бир қатор 
афзалликларга эга: 
1) маблағларнинг тез етказиб берилиши; 
2) ҳисоб-китобларнинг ўтказилиши тўғрилигини зудлик билан 
текшириш мумкинлиги; 
3) мавжуд ресурслар миқдори юзасидан аниқ ахборотнинг 
мавжудлиги; 
4) қарзларнинг пайдо бўлиши имкониятининг истисно қилиниши. 
Бундан 
ташқари, 
ушбу 
ҳисоб-китоб 
воситасининг 
тўлов 
айланишининг 
умумий 
таркибидаги 
улуши 
иқтисодий 
тизим 
ривожланганлигининг ёрқин кўрсаткичи ҳисобланади. Масалан, натура 
хўжалиги ҳукмронлик қилганида нақд пуллик ҳисоб-китоблар кичик 
улушни эгаллайди ва ҳисоб-китобни амалга оширишнинг ушбу турининг 
ўсиб бориши бозор иқтисодиётига ўтиш ва товар иқтисодиётидан 
узоқлашишдан далолат беради. Бозор иқтисодиёти ҳукмронлик қилганида 
ҳисоб-китобни амалга оширишнинг бу тури энг устун ўринни эгалламаса-
да, лекин тўлов воситаларидан фойдаланишнинг умумий ҳажмининг катта 
қисмини ташкил этади. Ва, ниҳоят, постиндустриал иқтисодиётга ўтишда 
нақд пул маблағлари аслида иқтисодиётда амал қилмай қўяди, уларнинг 
ўрнини ҳисоб-китоблар ҳамма жойда электрон пул воситаларидан 
фойдаланиш орқали бажариладиган нақд пулсиз шакл эгаллайди. Шундай 
қилиб, 
ҳозирги 
вақтда 
мамлакатларнинг 
кўпчилиги 
иқтисодий 

---

69 
контрагентлар ўртасидаги ҳисоб-китобларни амалга оширишнинг бу 
шаклидан секин-аста воз кечиш жараёнини бошдан кечиришмоқда.