R yunusov, K. Umarov, B. Karimov

Hayot kechirishi. Qalqondor bir yilda ikki marta avlod be-
radi. jinsiy jihatdan o‘sib yetilgan, urg‘ochilari daraxt shox va 
tomirla rida qishlaydi. Tekis zonadagi bog‘larda aprelda, tog‘ 
oldi zonasida may oyida tuxum qo‘yadi. Bitta urg‘ochi qalqonda 
20–50 tagacha tuxum qo‘yadi. Tuxum qo‘yish davri bir yarim 
oygacha cho‘ziladi. 8–10 kun o‘tgach, tuxumlardan lichinkalar 
chiqib butun novdalarga, barg va mevalarga tarqaladi. Lichin-
kalar o‘zlari yopishib olgan joyda turadi. hayoti davomida ikki 
marta tullaydi.
Lichinkaning bir qismi erkak qalqondorga aylanadi. Ular 
juftlashgandan keyin urg‘ochi qal qondor tuxum qo‘yishga kiri-
shadi. Avgust-sentabr oylarida qishlaydi. Qalqondorlar rangdor 
mevalar, jumladan, «Parmen zimniy zolotoy», «Persikovoe 
letnoe», «Vaynsep va Rozmarin» navlariga katta zarar yetka-
zadi. «Renet Simirenko», «Zolotaya grayma» navlarini kamroq 
shikastlaydi.
Yetishtirilgan hosilni yig‘ib-terib olib, kerakli joyga yuborish 
mevachilik va tokchilik xo‘jaliklarida juda katta ahamiyat kasb 
etadi. Bu ishlarning qanchalik muvaffaqiyatli bajarilishi fermer 

---

111
va shirkat xo‘jaliklari iqtisodiyotining kelgusida mustahkamlan-
ishi va rivojlanishiga bog‘liq. Shuni qayd etish lozimki, meva-
ni saqlash va qayta ishlashni bilmaydigan mutaxassislar qo‘lida 
mavjud eng yaxshi hosil ham sifatsiz mahsulotga aylanib qolishi 
mumkin.
Muddatidan ilgari uzilgan mevalar nordon, shirasiz, rangi 
xunuk va tez zaharlanadigan bo‘ladi. Ularni saqlab qo‘yganda 
buri shib qoladi, uzoqroq joylarga tashishga yaroqsiz bo‘ladi 
va tezda sasib ketadi. Kech uzilgan mevalar esa shirasiz va 
mazasini yo‘qotib qo‘yadi. Bunday mevalarni uzoq saqlab 
bo‘lmaydi.
Meva va uzumlarni uzish muddati ularning pishganligini 
ko‘rsatadigan nav belgilariga qarab aniqlanadi. Pishgan meva-
larni uzish muddati ularning iste’mol qilinishiga qarab ham turli-
cha bo‘lishi mumkin, ya’ni ularni sanoatda qayta ishlash, ho‘llik 
vaqtida ye yish yoki sotish hamda uzoqroq joy larga yuborilishiga 
qarab ertaroq va kechroq uzish tavsiya etiladi.
O‘zbekiston sharoitida sanoatda qayta ishlash uchun uzilgan 
turli xil mevalar konserva qilingandan keyin ham o‘zlarining 
eng yaxshi xislatlarini saqlab qolishlari kerak. Masalan, o‘rik, 
shaftoli, olxo‘rini yashillik (dumbulroq) vaqtida uzib, murabbo 
pishirilsa, ular ezilib ketmaydi.
O‘zbekistonning uzoq joylariga yuboriladigan mevalarning 
juda ozchiligi ko‘k vaqtida uziladi. Bunday mevalar uzoq joy-
larga yetkazib berilguncha buzilmasdan, yaxshi pishib o‘zining 
sifatini saqlagan holda xaridorlarga yetib boradi. Agar ular 
ho‘lligida ye yiladigan yoki o‘sha joyning o‘zida sotiladigan 
bo‘lsa, bu mevalarni to‘la yetilib pishgan vaqtda uzish tavsiya 
etiladi. Bu mevalarning mazasi, hidi, rangi va etining qattiq-
yumshoqligi o‘sha meva ning naviga qarab bo‘ladi. Ularni saqlab 
qo‘yganda pishib o‘ta boshlaydi, sifatini yo‘qotadi va buziladi. 
Qishki olma, noklar esa uzilgandan bir necha oy o‘tganidan ke-
yingina yeyishga yaroqli bo‘ladi.
Mevalarning pishganligini ko‘rsatadigan eng asosiy bel-
gilardan biri – ularning rangidir. Urug‘li mevalarning pish-

---

112
magani yashil va yashil-sariq, pishgani esa sariq rangda 
bo‘ladi. Danakli meva va uzumlarning pishmagani yashil va 
yashil-sariq, pishgani esa sariq, qizil-ko‘k, qora va boshqa 
rang larda  bo‘ladi.
Rang mevaning po‘stida yoki etida bo‘lishi mumkin. 
Mevalar ning rangi daraxtning o‘sish sharoitiga, quyosh nurla-
rining tushishiga, tuproqqa, o‘g‘itlashga, havo haroratiga, shox-
shabbalar ning qalinligiga va boshqa faktorlarga qarab to‘q yoki 
och bo‘lib o‘zgarishi mumkin. Meva pishganida o‘ziga xos rang-
ga va hidga ega bo‘ladi.
Olma. Olmaning yozgi navlari 
to‘la pishib yetilishidan bir hafta 
ilgari uzilganda ularni uzoq joy-
larga olib borish mumkin. Kuzgi 
navlarini esa yetilib pishishidan 
10–15 kun ilgariroq uzish tavsiya 
etiladi. Qishki navlarini ob-havo 
sharoiti imkon berganicha daraxt 
ustida uzoqroq saqlash mumkin. 
Shunda ham ular yeyish uchun 
yaroqli bo‘lishidan ancha ilgari 
uzilgan bo‘ladi.
Nok.  Nokni to‘la pishib yetil-
gunicha daraxt ustida qoldirilsa, 
ularning eti yirik donachalarga 
to‘ladi va o‘sha donachalar tosh-
ga o‘xshab qota boshlaydi. Nok 
meva sining urug‘lari asosan jigar-
rang tusga kirganda uzish tavsiya 
etiladi.
Behi.  Behi to‘q yashildan 
och sariq rangga aylana boshla-
ganida uzila boshlanadi. Kuzgi 
nav behilarning rangi sentabr 
oyining ikkinchi yarmida va