R. X. Karlibayeva, A. A. Temirov korxonalarni

free cash flow to the firm — FCFF
) operatsion 
faoliyatning barcha soliqlardan keyingi hamda asosiy va aylanma kapitalga kiritilgan 
investitsiya summalarini chiqarib tashlangandan keyingi investorlarga tegishli 
bo‗lgan pul oqimidir. Bu pul oqimi korxonaning ishlab chiqaruvchi aktivlari yordami 
shakllanganligi uchun ham uni aktivlardan kelgan pul oqimi deb ham yuritiladi. Shu 
sababli ham uning investorlarga yo‗naltirlganligini hisobga olgan holda uning 
miqdori to‗lov miqdoriga teng bo‗lishi kerak.

---

109 
Qayd etilganlardan kelib chiqqan holda pul oqimlari balansini quyidagicha 
izohlash mumkin.
FCFF = FCFE + FCFD
(24) 
bu yerda: 
FCFD
—kreditorlarga bo‗lgan pul oqimi; 
FCFE
—mulkdorlarga 
bo‗lgan pul oqimi. 
Sof pul oqimining miqdori 
(FCFF)
turli usullar yordamida aniqlanishi 
mumkin. Bunda quyidagi asosiy elementlarni hisobga olish zarur bo‗ladi. Bular: 
-asosiy faoliyat bo‗yicha soliq to‗langandan keyingi oqimi; 
-aylanma kapitalga kiritilgan sof investitsiyalar; 
-asosiy kapitalga kiritilgan sof investitsiyalar. 
Sof investitsiyalar miqdorini aniqlash uchun balans hisoboti, shuningdek, 
boshqa ko‗rsatkichlar zarur bo‗ladi.
Ma‘lumki, aylanma kapitalga kiritilgan 
t
davrdagi sof inves-titsiyalar 
WCR 
miqdoriga teng bo‗ladi, ya‘ni, joriy operatsion aktivlar (qisqa muddatili moliyaviy 
qo‗yilmalardan tashqari) va foizsiz joriy majburiyatlar o‗rtasidagi farqqa teng bo‗ladi. 
Shunday qilib, bu miqdorning 
t
davrdagi o‗zgarishi 
(∆WCR)
joriy faoliyatga 
investitsiya qilingan pul mablag‗lari summasini ifodalab beradi.
 
(25) 
bu yerda 
-∆ WCR 
aylanma mablag‗ga bo‗lgan ehtiyojning o‗zgarishi; 
-∆CA
joriy operatsion aktivlar (qisqa muddatili moliyaviy qo‗yilmalardan tashqari); 
-∆ CL
foizsiz joriy majburiyatlar. 
Xuddi shunga o‗xshash uzoq muddatli aktivlarga investitsiyalar yoki kapital 
qo‗yilmalar bu yangi aktivlarni sotib olishga sarflangan pul mablag‗lari (eskilarini 
sotishdan kelgan tushumsiz) bo‗lib, uning miqdori sof balans qiymati ( 
∆NFA
) 
o‗zgarishiga teng bo‗ladi. Uni formula asosida quyidagicha keltirish mumkin: 
Sof balans qiymat (∆NFA) = Yil oxiriga sof uzoq muddatili aktivlar — Yil boshiga sof 
uzoq muddatli aktivlar + Amortizatsiya (DA)
(26) 
∆ WCR = ∆ CA — ∆ CL 

---

110 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda erkin pul oqimi quyidagiga teng bo‗ladi.
( (27) 
Bundan 
ko‗rinib 
turibdiki, 
erkin 
pul 
oqimlari 
korxonaninng 
moliyalashtirilishiga bog‗liq emas. Asosiy faoliyatining pul oqimlaridan farqli 
ravishda (
CFFO
), pul oqimlari hisobotini tayyorlashda 
FCFF
miqdorini hisoblashda 
zaymlar bo‗yicha foizlar hisobga olinmaydi.
Kreditorlarga bo‗lgan pul oqimi 
FCFD 
quyidagi elementlarda tashkil topgan 
Bular olingan foizlar
- I
; to‗langan va yangi olingan qarzlar o‗rtasidagi farq 
-∆D
. 
Shunday qilib, 
(28) 
O‗z navbatida mulkdorlarga tegishli bo‗lgan pul oqimi to‗langan dividendlar- 
DIV
va o‗z kapitalidagi sof o‗zgarishlar (taqsimlanmagan foydadan tashqari) 
-∆E
dan
tashkil topadi. 
FCFE
miqdori quyidagicha aniqlanadi 
(29) 
Bu ko‗rsatkichni boshqacha usulda ham aniqlash mumkin: 
(30) 
Ko‗rib chiqilgan aktivlarning 
(FCFF),
kreditorlarning 
(FCFD)
va 
mulkdorlarning 
(FCFE)
erkin pul oqimlari moliyaviy menejmentning vazifalarini 
bajarishda muhim rol o‗ynaydi. Shunday qilib, pul oqimlari investitsion tahlil va 
korxoning qiymatini aniqlashda asosiy obyekt bo‗lib hisoblanadi. Uning hisoblanish 
metodikasi shuni ko‗rsatmoqdaki, menejment qanday qilib korxonaning qiymatini 
oshirishi mumkin. Bu ko‗rsatkichning orttirishning asosiy richagi bo‗lib quyidagilar 
hisoblanadi: 
-operatsion foydaning ortishiga (
EBIT
) tushumni ko‗paytirish va xarajatlarni 
pasaytirish yo‗li orqali erishish; 
-soliqqa tortishni optimallashtirish; 
-operatsion va asosiy aktivlarni ulardan samarali foydalanish evaziga 
minimallashtirish; 
FCFF = EBIT — TAX + DA — ∆ NFA — ∆ WCR 
FCFD = I — ∆D 
FCFE = DIV — 
∆E 
FCFE = NP + DA — ∆ NFA — ∆ WCR + ∆ D 

---

111 
-kapital qo‗yilmalarni ratsionallashtirish va boshqalar. 
FCFD
ko‗rsatkichi kreditorlar uchun muhimdir.
FCFE
ko‗rsatkichining 
ahamiyati korxonaning mulkdorlari uchun dividend siyosatining samaradorligini 
baholashda ko‗rinadi, shuningdek, u mulkdorlar tomonidan moliyalashtiriladigan 
investitsion loyihalarni tahililida qo‗llanilishi mumkin. Kichik biznes faoliyatiga 
kiritilgan investitsiyalar samaradorligini baholashda xalqaro amaliyotda pulning joriy 
va kelgusi pul qiymati kabi tushunchalardan foydalaniladi. Buni shu bilan izohlash 
mumkinki, investitsiyalash uzoq muddatli jarayon bo‗lib, unda mablag‗lar qiymatini 
baholashning boshida va ularni pulning vaqt konsepsiyasini hisobga olgan sof pul 
oqimlari ko‗rinishda qaytib olishdagi qiymati taqqoslanadi.