R. S. Qosimov (rais), X. Sultonov, Q. Nazarov, M

Ikkinchi yirik davr XII-XV asrlar bo’lib, Alisher Navoiy mintaqa adabiyotiga oid nazariy mulohazalarida ayni shu davr shoirlariga e’tibor qaratadi.
Alisher Navoiy forsiy “Shohnoma”ni yaxshi bilsa-da, badiiy ijod tariqi haqida mulohaza yuritganda Firdavsiyni eslamaydi, balki sanoqni fors mumtoz she’riyati vakillari ichida birinchilardan bo’lib saroyni va madhiyaguylikni tark etib, she’riyatga jiddiy falsafiy-ijtimoiy va axloqiy masalalarni olib kirgan Abdulmajd Sanoiy (1048 - 1140)dan boshlaydi. Chunki uning - “Sayrul-ibod ilal-maod” (“Alloh bandalarining qaytar makonga safari”) va 10 ming baytdan ortiq hajmdagi “Hadoyiq-ul-haqiqa” (“Haqiqat bog’lari”) dostonlari mintaqa adabiyotida yangicha yo’nalishga asos solgan edi. Undan keyin XII asr ikkinchi yarmida yashab ijod etgan Abdulvosi’ Jabaliy (vafoti 1160), Anvariy (vafoti 1191), Asiriddin Axsikatiy (1108-1196), Xoqoniy (1120-1199), Zohir Faryobiy (vafoti (1202) kabi qator taniqli shoirlar ham saroy madhiyago’yligini tark etib, ijtimoiy-falsafiy ruhda qasidalar yozishga kirishdilar.
Navoiy Sanoiy ijodini baholashda o’sha davr an’anasiga zid borib, uni “haqiqat tariqi” suxanvarlari qatorida emas, “haqiqat asrorig’a majoz tariqini maxlut” qilganlar safida tilga olgan. Darhaqiqat, asarlari o’z vaqtida buyuk xalaflari (izdoshlari) tomonidan so’fiyona ruhda talqin etilgan bo’lishiga qaramay, Sanoiy ham, Anvariy va Hoqoniylar ham hanuz tom ma’nodagi sufiy shoirlar emas edilar. Sanoiyning “Hadoyiq ul-haqiqa” asarini Evropa sharqshunoslari uzoq vaqt “tasavvuf qomusi” deb talqin etgan bo’lsalar-da, bu asarni diqqat bilan o’rgangan E.E. Bertelьs bunday qarashni quvvatlamaydi. Darhaqiqat, 10 bobdan iborat bu yirik dostonda, Navoiy asosli ravishda ta’kidlaganidek, tasavvufga oid mavzular boshqa falsafiy- ijtimoiy masalalar bilan aralash (maxlut) holda bayon etilgan.
Sanoiy va Anvariylar boshlab bergan she’riyatga yangicha yondoshuv ularning yaqin izdoshlari - XII asr oxirgi choragidan boshlab fors tilidagi she’riyat osmonida porlagan ikki yorqin yulduz Nizomiy Ganjaviy (1141-1202) va Farididdin Attor (1147-1229) siymolari misolida ikki alohida yo’nalish bo’yicha rivoj oldi.
Bu ikki yo’nalishning farqi nimada?