Qurilish materiallari va buyumlari

 
 
 
 
6-LABORATORIYA MASHG`ULOTI 
BETON UCHUN MAYDA TO’LDIRUVCHILARNING XOSSALARI. QUMNING 
XOSSALARINI ANIQLASH. TO`KMA ZICHLIK, ZICHLIK, ZARRALAR ORASIDAGI 
BO`SHLIQ. BETONLAR UCHUN YIRIK TO’LDIRGICH CHAQIQ TOSH(SHAG’AL)NING 
XOSSALARI. CHAQIQ TOSH (SHAG’AL)NING SUV SHIMUVCHANLIGINI, NAMLIGINI, 

---

-
121 -
TO’KMA ZICHLIGINI VA CHAQIQ TOSH TARKIBIDAGI CHANG ARALASHMALARINI 
ANIQLASH. 
 
Vazifa.
Xossalarini aniqlash.
Qum uchun umumiy tushuncha va qo‘yiladigan texnik talablar. 
To‘ldirgichlar betonning asosiy 
qismi hisoblanadi. Ular beton hajmining 80-85% ini, binobarin, betonning qattiq skeletini tashkil etadi va 
shu bilan betonning qurib kichrayishini kamaytiradi hamda qurib yorilishining oldini oladi. 
To‘ldirgichlarning sifati og‘ir betonning texnik xossalariga juda ta’sir etadi. To‘ldirgichlar donalari 
(zarralari)ning yirik-maydaligiga qarab, mayda to‘ldirgich (qum) va yirik to‘ldirgich (chaqiqtosh) kabi 
xillarga ajratiladi. 
Og‘ir beton tayyorlashda mayda to‘ldirgich sifatida tabiiy qum ishlatiladi, qum pishiq tog‘ 
jinslarining tabiiy ravishda emirilishidan hosil bo‘lgan, yirik-maydaligi 0,14-5 mm keladigan zarralardan 
iborat sochiluvchan materialdir. Tabiiy qumlar joylashishiga qarab, daryo qumi, dengiz qumi va jarliklar 
(tog‘) qumi degan nomlar bilan yuritiladi. Daryo va dengiz qumlarining zarralari shaklan dumaloq, jarlik 
(tog‘) lar qumining zarralari esa o‘tkir qirrali bo‘ladi, bunday zarralar beton bilan yaxshi tishlashadi. 
Biroq jarliklar qumida zararli aralashmalar dengiz va daryo qumlaridagiga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. 
1- ISH. QUMNING O‘RTACHA TO‘KMA ZICHLIGINI ANIQLASH
Ta’rif. 
Qum 10 sm balandlikdan idishga erkin tushganligi va o‘sha massani hajmga bo‘linganligi 
qumning to‘kma zichligi deyiladi.
Asbob va uskunalar. 
1 l hajmli idish, quritish javoni, tarozi, lineyka. 
Ishlash tartibi.
 Betonning tarkibini hisoblash, qum zarralari orasidagi bo‘shliqlar hajmini aniqlash, 
shuningdek, qumni tashib keltirish, to‘ldirgichlar saqlanadigan omborlarni loyihalash va shu kabilar bilan 
bog‘liq hisoblash uchun qumning to‘kma zichlignni bilish kerak. To‘kma zichlikni aniqlash uchun og‘irligi 
5 kg bo‘lgan o‘rtacha namuna quritish javoniga joylanib, massasi o‘zgarmaydigan bo‘lguncha 110±5°S 
haroratda quritiladi. So‘ngra ko‘zlarining diametri 5 mm keladigan g‘alvirdan o‘tkaziladi, sovitiladi, keyin 
massasi aniqlangan 1 l sig‘imli metall silindrga 10 sm balandlikdan kurakcha bilan oz-ozdan tashlab 
turiladi, silindr limmo-lim to‘lgach, uyulib turgan ortiqcha qum metall yoki yog‘och chizg‘ich bilan 
tekislanadi, bu vaqtda silindrni mutlaqo silkitmaslik kerak, aks holda qum zichlashadi. Qumga to‘la silindr 
tarozida tortiladi. Qumming to‘kma zichligi formula yordamida hisoblanadi va natija jadvalga to‘ldiriladi
№ 
Massa, g 
Idish hajmi, 
sm
3
To‘kilgan o‘rtacha 
zichlik, g/ sm
3 
idish 
idish bilan qum 
qum 
1 
2 
To‘kilgan qumning o‘rtacha zichligining o‘rtacha qiymati . . . kg/m
3
Hisoblash formulasi:
V
m
m
q
2
1



Bu erda:
1
m
- 
qum to‘ldirilgan silindrning massasi, g; 
2
m
- 
bo‘sh o‘lchash silindrining massasi, g; 

V
- 
silindrning hajmi, sm
3
. 
O‘rtacha to‘kma zichlikni aniqlash rasmi.