Qora qalpoq indd

SÓZLERDIŃ BÓLEK JAZÍLÍWÍ
§53.
1) eki ya birneshe sózlerdin dizbeklesiwinen jasalǵan 
qospa atlıqlardıń sıńarları óz mánilerin joǵaltpaǵan bolsa, onday 
qospa atlıqlar bólek jazıladı: 
Aral teńizi, Orta Aziya, Batıs Evropa, 
Jaqın Shıǵıs, Góne Úrgenish, Ullı Britaniya, Arqa Kavkaz, mal 
sharwashılıǵı, awıl xojalıǵı, pútkil jer júzi
hám t.b.
2) anıqlawısh hám ayqınlanıwshılıq qatnastaǵı qospa 
atlıqlar: 
mal qora, ayaq kiyim, bas kiyim, temir jol, tas jol, 
asfalt jol, ul bala, qız bala, jas óspirim, oqıw kitabı, til bilimi, 
Berdaq shayır, Jiyen jıraw, Ernazar alakóz, Qulen bolıs, Erejep 
tentek
hám t.b.
3) atlıq hám kómekshi atawishlardıń dizbegindegi qospa 
sózler: 
Aral boyı, Kavkaz artı, saylaw aldı, úy qaptalı
hám.b.
§54.
1) eki yaki onnan kóp sapalıq, kelbetlikten jasalǵan 
qospa kelbetliklerdiń sıńarları bólek jazıladı: 
qara torı, kók ala, 
aq boz, qara qońır, aq quba, qızıl qońır 
hám t.b.
2) sońǵı komponenti kelbetlik jasawshı qosımtalı kelgen 
qospa kelbetlikler: 
ashıq, júzli, biyday reńli, keń jawırınlı, uzın 
boylı, kóp sanlı, úsh kúnlik, qoy kózli, kóp etajlı, bes balalı
hám t.b. 
Sonday-aq, usı toparǵa kiretuǵın qospa kelbetliklerdiń 
qosımtasız jasalǵan túrleri de bólek jazıladı: 
bota kóz, er júrek, 
biyday reń
hám t.b.
3) predikativlik baylanıstaǵı atawish sóz dizbeginen payda 
bolǵan qospa kelbetlikler bólek jazıladı: 
esi durıs, kem aqıl, 
júzi qara, mańlayı qara, mańlayı sor, júzi sur, pir qaqqan, 
kórse qızar, gúdi buzar
hám t.b.
§55.
1) sanaq san hám aralas túrdegi qospa sanlıqlar bólek 
jazıladı: 
on bir, on bes, on toǵiz, eliw bes, bes júz eliw, bir mıń 
toǵız júz toqsan bir, jigirma birinshi 
(ásir) hám t.b.
2) bólshek sanlıqlar: 
úshten bir, tórtten biri, eki pútin besten 
úsh
hám t.b.
§56.
Qospa feyillerdiń sıńarları bólek jazıladı: 
tamam boldı, 
kirip shıqtı, aytıp boldı, tastıyıq etti, maqul kórdi, barıp keldi, 
islep júr, uyqılap atır, kómek berdi, jaqsı kóredi, qol qoydı, 
jazıp boldı
t.b. Sonday-aq 
ápkel, ákel, ápket, áket, apar
usaǵan 
qısqartılıp aytılatuǵın feyiller jazıwda bólek jazıladı: 
alıp kel, 
alıp ket, alıp bar
hám t.b.
§57.
1) 
jer, jaq, tárep, man
kómekshileriniń siltew 
almasıqlarǵa qosılıwınan jasalǵan qospa ráwishler bólek 

---

420
421
jazıladı: 
bul jaqqa, bul jerde, sol jaqqa, sol jerde, sol jaqta, sol 
tárepte, bul manda,
geyde bular awızeki sóylewde: 
buyerde, 
soyaqqa, soyerde, bumanda, somanda
túrinde birigip aytıladı, 
biraq, imlada bulardıń tolıq túri jazıladı;
2) bir sózi hár túrli almasıq, waqıt, orın mánili atawıshlar 
hám basqa da sózler menen dizbeklesip, qospa ráwish jasap 
kelgende bólek jazıladı: 
bir kúni, bir jerde, bir jaqta, bir 
waqıtta, bir jón, bir qatar, bir talay, bir tárepleme, aqırı bir, 
bári bir, taǵı birde, jáne birde
hám t.b.
§58.
Sóz aqırında kelgen ba/be (ma/me, pa/pe) soraw 
janapayları 
ǵoy, ǵana, emish
sıyaqlı janapaylar ózinen burın 
kelgen sózlerden bólek jazıladı: 
isleyseń be, oqıysań ba, 
barasań ba, isley me, oqıy ma, aytıp pa, ayta ǵoy, kele ǵoy, sen 
ǵana, aytqan emish
hám t.b. Al, soraw janapayları túbir menen 
qosımtanıń arasında kelgende qosılıp jazıladı: 
oqıymısań, 
baramısań, jazıpbısań, kórippiseń
hám t.b. 
Ańlatıw
. Tildegi 
qaysı jaqqa – qayaqqa, qaysı jerde – 
qayerde
sıyaqlı ráwishlerdiń eki túri de jazıwda qollanıla 
beredi.
§59.
Idiomalıq hám frazeologiyalıq dizbeklerdiń sıńarları 
bir-birinen bólek jazıladı: 
qoyan júrek, dáw júrek, at ústi, kóz 
ushında, kóz saldı, qol urdı, kózdi ashıp jumǵansha, demniń 
arasında, iyt ólgen jerde
hám t.b.
§60.
Hár, hesh, bir, gey, hámme, qaysı
sıyaqlı sózler atlıq 
sózler menen dizbeklesip kelgende bólek jazıladı: 
hár adam, 
hesh nárse, bir nárse, bir kisi, gey kúnleri, hámme waqıt, qaysı 
(qay) kúni
hám t.b.
§61.
Geypara 
elden elge, awıldan awılǵa, tabıstan tabısqa, 
jıldan jılǵa, órden ıqqa, ózinen ózi, birinen biri, biri birinen
sıyaqlı seplik formalı sózler hám 
aytsa aytsın, kelse kelsin, 
ishse ishsin, jese jesin,
 islese islesin
sıyaqlı qospa feyillerdiń 
sıńarları bólek jazıladı.