Qo’qon unverstieti boshlangʻich taʼlim sirtqi yoʻnalishi 2-kurs boshlang’ich ta’lim sirtqi bo‘lim talabasi Bahodirova Odinaxonning Notiqlik san`ati va liderlik fanidan tayyorlagan mustaqil ishi. Qo’qon 2022 Mavzu: G`arb notiqlik maktabi

g)Notiqlikning inson hayotidagi o`rni
Chiroyli gapirish insonning ajoyib qobiliyatlaridan biri hisoblanib kelingan. Chiroyli nutq bilan nima aytmoqchiligini insonlar bir-birlariga tezroq va yorqin holatda yetkazishlari mumkin. Hayotimiz davomida muammoli vaziyatlar paytida o'zimizni notiqlik san'atimiz har qanday vaziyatni yumshata olamiz. Alloh hammizga zabon bergan ekan har birimiz go'zal so'zlash, insonlarga tilimiz bilan ziyon yetkazmasligimiz zarur. Notiqlik san'ati har doim barcha xalqlar tomonidan qadrlangan. Notiqlik san'ati - bu ishontirish tinglovchilarga asosan til ta'sirining turli shakllari. Go'zal gapirish orqali insonlarga ta'lim berish, zavqlanish, ilhom berish katta rol o'ynaydi. Tarixga nazar tashlar ekanmiz, notiqlik san'atiga hissa qo'shgan Buyuk zotlardan biri Demosfendir. O'zining go'zal nutqi bilan insonlarni ortidan chorlagan. O'zining jismonan kamchiligini bartaraf etib, chiroyli gapirish sirlarini mukammal egalagan. Yoshligida ovozi juda past va "r" harfini talafuz qilolmasdi. Shu vaziyatlarga qaramasdan, u o'z ustida ishlab, ko'p mashqlar qilish orqali notiqlik san'tini yuqori choqisiga erishadi. Demosfen o'zining nutqlarida jamoatga chiqishida asosan odamlarning ruhiyati, ularning ixtiyori va hissiyotiga ta'sir qilishga kuch berar edi.
2. Qanday qilib gapirishni bilmay, har qanday sohada muvaffaqqiyat qozonish qiyin: harbiy, diplomatik, tijorat sohalarida va boshqalarida shuningdek. Ba'zi notiqlik janrlari rasmiy hujjatlarga asoslanganligi sababli rasmiy biznes va ilmiy uslubning o'ziga xos xususiyatlariga ega. Notiqlik qadimgi faylasuflar ta'kidlaganidek, bu murakkab hodisalarni bilish, talqin qilish usuli bo'lib, odamlarga bilim yetkazishi kerak. U faktlar, hodisalar, raqamlar bilan ishlaydi, ularni ma'lum bir tizimga soladi. Notiqlik san'ati - Bu aql, mantiqiy fikrlashni, umumlashtirishni o'rgatadigan fan. Tibbiyot sohasini oladigan bo'lsak, shifokor o'z bemoriga shirin so'z gapirish orqali, uning davolanishiga yordam ko'rsatishi ham mumkin. Yoki sudda advakat o'zining jo'shqin gaplari bilan javobgarni oqlanishiga sababchi bo'lish mumkin. Har sohada go'zal gapirish foydali taraflar ko'p. Tilni buzmasdan notiqlik san’atiga muofiq holda so’z yuritgan insonlarga hurmatimiz katta bo’ladi va ishga taklifimiz ham oshadi negaki nutqi go’zal insonlar ishonchimizni ko’proq qozonishadi.
3. Notiqlik san'atin Yunonistonda eramizdan avvalgi IV-V asrlarda paydo bo‘ldi. Ammo notiqlik san’atiga ehtiyojning paydo bo‘lishini insoniyat tarixidagi ilk davlatchilikning shakllanishi davri bilan bog‘lash mumkin. Nutq davlatni boshqarish, xalqni hokimiyat atrofida birlashtirish va muayyan maqsadlar sari yo‘naltirish, turli toifadagi odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish kabi ishlarning barini amalga oshirishning bosh vositasidir. Bugungi kunda ham har qanday rahbar ishining samarasi ko‘p jihatdan uning notiqlik mahoratiga bog‘liq. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, jaxon ijtimoiy taraqqiyoti va madaniyati tarixida hech bir davrda Ritorika Yunoniston mamlakatidagi kabi yuksak taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilgan emas. Ritorikani rivojiga quldorlik tizimining rivojlanishi, quldorlik demokratiyasi ham sabab bo‘ldi. Bu davrda davlatning savdo-sotiqning, sud ishlarining nihoyatda taraqqiy etish notiqlik san’atini yuqori darajaga ko‘tardi. Yunonistonda demokratik tizimi o‘rnatish tufayli, xalq majlislarida, kengashlarida, sud yig‘inlarida erkin ravshda so‘zlash imkoniyatlari tug‘ildi. Ritorikaga ehtiyoj Afinada, ayniqsa, juda kuchli bo‘lgan. Xalq to‘plangan fuqaro oldida va’zxonlik qilgan davlat arboblarining g‘alaba yoki mag‘lubiyatlari hammadan burun ularning so‘zga chechanliklari bilan belgilangan: keskin dalillar keltirib, fasoxat bilan so‘zlagan, davlat arboblari xalq nazarida martaba ortirganlar, gapga no‘noqlari nazardan qolib sharmanda bo‘lganlar.
2.Intonatsion vositalar.
Matnda intonatsiya bilan ishlashni o'rganish juda muhimdir. Agar sizda biron bir ommaviy nutq bo'lsa, u kichik taqdimot yoki katta auditoriya oldida chiqish bo'lsin, nutqingizni mashq qilish va unda intonatsiyani ta'kidlash har doim muhimdir. Albatta, biz asosan tabiiy suhbat intonatsiyasidan foydalanamiz. Ammo omma oldida gaplashayotganda, improvizatsiya qilmaslik, aksincha spektaklga puxta tayyorgarlik ko'rish kerak. Shunday qilib, Mantiqiy pauza va Mantiqiy ta'sir... Tovushli nutqning har bir jumlasi ma'no jihatidan bir nechta so'zlardan yoki hatto bitta so'zdan iborat qismlarga bo'linadi. Gap tarkibidagi bunday semantik guruhlar nutq satrlari deb ataladi. Og'zaki nutqda har bir nutq urishi bir-biridan mantiqiy pauzalar deb ataladigan har xil davomiylikdagi to'xtashlar bilan ajralib turadi. Tinish belgilari tinish belgilariga to'g'ri kelishi mumkin - grammatik pauzalar, ammo tinish belgilari bo'lmagan joyda ham bo'lishi mumkin.
Mantiqiy (yoki semantik) stress fikrning asosidir. Bu iboradagi asosiy so'zni yoki gapdagi so'zlar guruhini ajratib ko'rsatmoqda. Mantiqiy aksanlar bayonotning maqsadiga qarab, butun mavzuning asosiy g'oyasi va so'zlar guruhiga qarab joylashtiriladi. Masalan: "LIGHT o'chirilgan", "chiroq O'chirilgan". Mantiqiy stress qo'yiladigan so'z ohangni ko'tarish yoki tushirish orqali kuchaytiriladi - tonal stress. Ovoz balandligini o'zgartirish so'zning ma'nosini va uning boshqalar bilan aloqasini yaxshilashga yordam beradi. Bu bizning nutqimizni yanada yorqinroq qabul qilishga imkon beradi. Bir xildagi nutq tinglovchini doimo charchatadi.
Endi qisqacha to'xtalamiz QABUL QILISH BELGILARI... Belgilar har doim belgidan oldingi ta'kidlangan so'zlarga ovozni ko'tarish yoki tushirish kerakligini ko'rsatadi. Ovoz balandligidagi bu o'zgarishlar bizning nutqimizga intonatsion xilma beradi. Tinish belgilari ko'pincha mantiqiy pauzalarga to'g'ri keladi va ularning har biri o'ziga xos majburiy intonatsiyaga ega.
Nuqta fikrning tugallanganligini va gapning to'liqligini bildiradi. Nuqtadagi intonatsiya ovozning kuchli pasayishi bilan bog'liq. Nutq o'qituvchilari: "ovozingizni pastga tushiring", deyishadi.
Nuqta vergul birlashtiruvchi pauzani bildiradi, lekin bir tavsif qismlarini yaxlit butunlikka bog'laydigan nuqtadagi pauzadan qisqa.
Vergul fikr tugallanmaganligini va ovoz biroz ko'tarilganligini bildiradi. Nutqda vergul bog'laydigan mantiqiy pauzani anglatadi.
Og'zaki nutqdagi yo'g'on ichak tutashtiruvchi mantiqiy pauzani anglatadi va odatda undan oldin aytilganlarni ro'yxatlash, tushuntirish, aniqlashtirish niyatini bildiradi. Yo'g'on ichakdagi ovoz bitta yozuvda qoladi.
Qavslar. Og'zaki nutqda qavsdagi so'zlar asosiy matnga qaraganda tezroq talaffuz qilinadi va ikki tomondan mantiqiy birlashtiruvchi pauzalar bilan o'ralgan. Qavslar oldidan ovoz avval ta'kidlangan so'zda ko'tariladi, so'ng qavslar bo'ylab pasayadi va so'zlar bir xil balandlikda bir oz monoton tarzda talaffuz qilinadi va qavs yopilgandan keyin ovoz qavs boshidan oldin bo'lgan balandlikka qaytadi.

Savol belgisi so'roq qilingan jumlaning ta'kidlangan so'ziga ovoz ko'tarish orqali uzatiladi. Agar ta'kidlangan so'z jumlaning oxirida bo'lsa, unda ovoz ko'tarilib, tepada qoladi. Agar ta'kidlangan so'z gapning boshida yoki o'rtasida bo'lsa, unda bu ta'kidlangan so'zga ovoz ko'tarilgandan so'ng, qolgan barcha so'zlar pastga tushadi. Agar gapda bir nechta ta'kidlangan so'roq so'zlari bo'lsa, unda ovoz gapning oxiridagi oxirgi ta'kidlangan so'zda eng kuchli ko'tariladi.

Undov belgisi kuchli tuyg'uni (talab, maqtash, ayblash, tahdid, hayrat, tartib) ifodalaydi va ta'kidlangan so'zga kuchli ovoz ko'tarilishi bilan birga keladi; ovoz ko'tariladi va keyin keskin pastga tushadi.
Nutq matni bilan ishlash.
Og'zaki nutq ritmini o'rnatadigan va tinglovchining e'tiborini jalb qiladigan pauzalardan tashqari, nutqni modellashtirishning ohang, tovush va temp kabi boshqa vositalari ham mavjud.