Qarshi davlat universiteti pedagogika fakulteti

6-mavzu.VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O ‘rta Osiyoda

tarbiya, maktab va pedagogik flkrlar. (4soat)

Reja
1. Islom dini g ‘oyalarining ta ’lim-tarbiyaga ta ’siri.

2. Musulmon maktablarida ta ’lim-tarbiya mazmuni.

3. Hadis ilmiyning paydo bo‘lishi. Imom Ismoil al-Buxoriy va Imom at Termiziyning hadis ilmi rivojidagi xizmatlari.

4. So’fiylik ta ’limoti. Ahmad Yassaviy, Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniy, Bahouddin Naqshband g'oyalarining ta ’lim-tarbiyaga ta’siri.

VII asr boshlarida Islom g‘oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib, bu davlat o‘z mavqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni zabt eta boshladi. Butun Arabiston yarim oroli, shuningdek, Eron, Suriya, Janubiy Ispaniya, Kavkaz orti hamda Shimoliy Afrikada joylashgan bir qator mamlakatlar xalifalik taribiga kiritildi. Arab istilochilari YIII asrning o‘rtalariga kelib Movarounnahrni to‘la zabt etishga erishdilar.

VII asr boshlarida islom g’oyasiga asoslangan Arab halifaligi tashkil topdi. Arabiston yarim oroli, Eron, Kavkaz, Suriya, Shimoliy afrika, Janubiy Ispaniya halifalik tarkibiga kiritildi. Arablar Movarounnahrga dastlab 651 yilda, so’ngra 676 yilda Said ibn Usmon boshchiligida Buxoro, So’g’diyona, Kesh, Nasaf kabi shaharlarga hujum qilingan. 705 yilda Arab istilochisi Qutayba boshchiligida ikkinchi yurish boshlandi. 706 yilda Poykend, Buxoro, Samarqand, So’g’d, Farg’ona, Xorazmni qo’lga kiritdi.

Qutaybaning istilochilik yurishi 715 yilda o’ldirilgandan so’ng to’xtadi.

VIII asr o’rtalarida arablar Movarounnahrni to’la zabt etdilar.

Arab istilochilarining Movarounnahr aholisini islom diniga kiritish qiyin kechgan, tinimsiz qarshiliklar ko’rsatib turgan. Arablar xaqlni bo’ysundirish uchun harbiylar bilan bir qatorda islom dini targ’ibotchilaridan foydalandilar va sekinlik bilan natijaga erishdilar.

Arablar islom dinini tarqatishda turli usuldan foydalandilar. Jumladan, islom dinini qabul qilganlar soliqdan ozod etilgan.

Narshaxiyning xabar berishicha, Qutayba aholisini islomlashtirish uchun aholi uylarining yarmini arablarga bo’shatib berishga majbur etganlar.

Qutayba masjidlar barpo etib, kofirlik va otashparastlik asarlarini yo’qotdi. Istilochilar xalqning boy madaniy merosini yo’q qilishga kirishdilar.

Beruniyning xabar qilishicha,-«Qutayba Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar va rivoyatlarini o’rgangan va boshqalarga o’rgatadigan kishilarni halok etib, yo’q qilib yuborgan».

Islom dini ana shunday g’oyaviy-siyosiy kurash jarayonida shakllandi va rivojlandi.

Halifalar istilochilik siyosatini o’tkazar ekanlar, barcha xalqlar ustidan madaniy ustunlikni o’rnatishga harakat qildilar. Chunki arab xalqi VII asr boshlarida o’ziga xos madaniyat adabiy til yaratgan bo’lib, unda notiqlik va she’riyat yuqori darajada qadrlangan.

Arab tili ham, o’z navbatida, yangi madaniyat tili bo’lib maydonga chiqdi. Arablar yunon fani yutuqlaridan amaliy foydalandilar, olimlarning asarlarini tarjima qildilar. Astronomiya, tibbiyot, kimyoga oid barcha asarlar arab tiliga tarjima qilindi.

Arablar yunonlardan fanni tasnifini olib, fanni 2 qismga: nazariy va amaliy qismlarga ajratildi.

Birinchi qismda uch bo’lim tabiat to’g’risidagi va matematik fanlari bo’lib, ularga arifmetika, kimyo, astronomiya va musiqa kiritilgan. Ikkinchi qism esa etika, iqtisod, siyosatga bo’lingan. Hind fani arab madaniyatiga, arifmetika, algebra, tibbiyotga ta’sir etgan. Evropaliklar ham sonlarning Hind nazariyasi bilan arablar orqali tanishganlar.

Movarounnahr arabcha bo’lib, «daryo orti» ma’nosini bildiradi.

Musulmon maktablarida arab tili muhim fan sifatida o’qitilgan, bilim shu tilda o’rganilgan.

Masjidlar huzurida maktablar ochiladi va o’g’il bolalarga shu maktablarda Qur’on o’qishni o’rganishga farmon beriladi.

Islom aqidalarining uning axloqiy-huquqiy tamoyillarining asosiy manbai «Qur’ondir».

Ollohga itoat qilgan va Olloh yuborgan payg’ambarlarga erishgan kishi musulmon deyiladi. Arablar tomonidan bosib olingan yerlarda xalqlar Islom dinini qabul qilishga majbur etildi. Arab istilochilari xalqni o‘zlariga bo‘ysundirish va ular tomonidan Islom dinini qabul qilinishiga erishish maqsadida harbiylar hamda Islom dini targ‘ibotchilarining xizmatidan birdek foydalandilar. Natijada o‘z oldilariga qo‘ygan asosiy maqsadga erishdilar. Movarounnahrda Islom ta’limoti g‘oyalarining yoyilishi, kishilar tomonidan Shariat qoidalari, Islom dini aqidalariga bo‘ysunish, yagona va qudratli Ollohga sig‘inish, shuningdek, Ollohning yerdagi rasuli (elchisi) bo‘lgan Muhammad Alayhis-salom ko‘rsatmalariga rioya etish xalqning ongiga chuqur singib, ular tomonidan mazkur din asoslarining qabul qilinishiga zamin hozirladi. Natijada Movarounnahrda islomiy qadriyatlar tarkib topa boshladi.

Ulkan hududni qamrab olgan Arab xalifaligi davlatining hukmronligi davrida ijtimoiy hayot, turmush tarzi, shuningdek, ilm-fan va madaniyat yanada rivojlandi. Ushbu davrlarda qadimgi yunon va rim madaniy merosi negizida bir qator fanlar yangi tushuncha va bilimlar bilan boyidi. Yunon va rim mutafakkirlari tomonidan yaratilgan va astronomiya, tibbiyot, kimyo, matematika va geografiyaga oid deyarli barcha yirik asarlar arab tiliga tarjima qilindi.

Yunonlardan esa fanlar tasnifi (klassifikatsiya) olinib, fanlar nazariy va amaliy fanlar tarzida ikki guruhga ajratilgan. Birinchi guruhga quyidagi uchta fan kiritilgan: tabiyot to‘g‘risidagi fanlar, ilohiyot to‘g‘risidagi fanlar va matematika fani kiritilgan bo‘lib, ushbu fanlar tarkibidan arifmetika, handasa (geometriya), astronomiya va musiqa fanlari o‘rin olgan. Ikkinchi guruhga kiritilgan fanlar qatorida etika, iqtisod va siyosatga oid fanlar e’tirof etilgan. O‘sha davr nuqtai nazaridan bir muncha yuksak taraqqiy etgan hind fani arab madaniyatining umumiy rivoji, xususan, arifmetika, algebra va tibbiyot fanlari asoslarining boyishiga munosib hissa qo‘shdi. Sonlarning mohiyatini yoritib beruvchi hind nazariyasi mazmuni bilan yevropaliklar Arab xalifaligi tasarrufiga kiruvchi hududlarda istiqomat qilgan mutafakkirlarning sa’i-harakatlari orqali tanishishga musharraf bo‘lganlar. Bu borada ma’lumot beruvchi muhim manba Muhammad al-Xorazmiy tomonidan asoslangan “Al-jabr” (“Algebra”) asari bo‘lib xizmat qildi.

Islom dini Arabiston yarim orolida uning ko‘p asrlik tarixi negizida shakllangan. Islom dini kishilik jamiyatining ibtidoiy davri xususiyatlaridan voqif bo‘lish va O‘rta asr Uyg‘onish davrining ro‘y berishi uchun ma’naviy-g‘oyaviy poydevor qo‘ygan ijtimoiy ehtiyoj sifatida yuzaga keldi. Islom ta’limoti o‘zining insonparvar g‘oyalari va ularni insonlar ongida chuqur singdira olish imkoniyatlari tufayli o‘n to‘rt asrdan buyon borliqni ong yordamida mafkuraviy tarzda idrok etishning asosiy shakllaridan biri bo‘lib kelmoqda. Islom ta’limotining bu qadar ulkan hududga yoyilishi va umuminsoniy qadriyat sifatida e’tirof etilishida Ollohning rasuli (yerdagi vakili) bo‘lgan payg‘ambar Muhammad Alayhis-salomning o‘rni va shaxsiy roli beqiyosdir. Qur’on oyatlarini o‘rganish o‘zgalik bilan o‘zlikning Islomdagi uyg‘unlashuvini aniq belgilash, uning asoschisi shaxsini ko‘ra olish, his qilish imkonini beradi.