Publications

Qattiqlikni Brinell usuli bilan o‘lchash
Qattiqlikni Brinell usuli bo‘yicha aniqlashda metallning yas-
si yuzasiga o‘zgarmas yuklama bilan diametri 2,5; 5 va 10 mm
bo‘lgan qattiq po‘lat zoldir botiriladi (19- rasm).
Sharcha orqali namunaga beriladigan yuklamaning sirtda
sharcha qoldirgan sferik iz yuzasiga nisbati Brinell usuli bo‘yicha
qattiqlik soni 
deyiladi. Brinell usuli bilan qattiqlik (HB)ni
ushbu formuladan aniqlash mumkin:
2
2
2
,
(
)
P
HB
D D
D
d
=
π
−
−
bunda: 
P
— yuklama (N), 
D
— sharcha diametri (mm); 
d
— iz
diametri (mm).

---

69
20- rasmda qattiqlikni Brinell
usuli bilan aniqlash sxemasi
ko‘rsatilgan.
Qattiqlikni amalda aniqlash
uchun chuqurchaning diametri
o‘lchanadi va shu asosda max-
sus jadvallardan qattiqlik soni
topiladi.
Brinell usulini qattiqligi
4500 HB dan katta bo‘lgan me-
tallar uchun qo‘llash tavsiya
etilmaydi, chunki po‘lat shar-
cha deformatsiyalanishi mum-
kin va natija noto‘g‘ri bo‘ladi.
Brinell bo‘yicha qattiqlik
soni 
HB
va cho‘zilishdagi pux-
talik chegarasi 
σ
v
orasida em-
pirik yo‘l bilan topilgan quyi-
dagi nisbatlar mavjud:
a
P
M
,
)
0
5
7
1
—
0
5
2
1
B
H
(
t
a
l
‘
o
P
σ
v
3
4
3
,
0
B
H
=
a
P
M
,
)
0
5
7
1
>
B
H
(
t
a
l
‘
o
P
σ
v
2
6
3
,
0
B
H
=
i
s
a
m
y
u
q
y
i
n
i
m
u
l
A
σ
v
6
2
,
0
B
H
=
z
e
j
a
v
a
z
n
o
r
b
n
a
g
l
i
t
a
h
s
m
u
Y
σ
v
5
5
,
0
B
H
=
n
a
y
‘
o
h
c
g
n
a
r
l
u
K
σ
v
6
/
)
0
4
-
B
H
(
=
i
r
a
l
a
m
h
s
i
t
o
q
x
u
R
σ
v
9
0
,
0
B
H
=
19-rasm.
Qattiqlikni Brinell
usuli bo‘yicha aniqlash
moslamasi.
Sinala-
yotgan
detal
20-rasm.
 
Qattiqlikni Brinell usuli bilan aniqlash sxemasi.
D
d
0
1
2
3
4
5

---

70
Qattiqlik Brinell usuli bilan gidravlik va mexanik yuritmali
presslarda aniqlanadi.
Qattiqlikni Shor usuli bilan o‘lchash
Qattiqlikni Shor usuli bilan o‘lchashda yuk bilan unga
mahkamlangan indentor (odatda, po‘lat sharcha) N
p
baland-
likdan namunaning yuzasiga tik yo‘nalishda tushiriladi. Shor
usuli bilan qattiqlik indentorning urilib qaytish balandligi 
H
o
ga
qarab aniqlanadi (21- rasm). Qattiqlik shkalasi 130 birlikka bo‘-
lingan. U toblangan evtektoid po‘latning qalinligi 100 birlikka
teng degan fikrga asoslanib hisoblangan. Bu asboblardan sho-
shilinch tahlillar uchun foydalaniladi. Shor bo‘yicha qattiqlik
bilan boshqa usullar orasida hech qanday o‘zaro bog‘liqlik yo‘q.
Qattiqlikni o‘lchashda yuqorida aytib o‘tilgan usullarni
qo‘llash mumkin bo‘lmagan hollarda u og‘irligi o‘lchangan
egovlar yordamida aniqlanadi. Bu usulning aniqligi kam bo‘lsa
ham oddiy va uni sex sharoitida osongina tatbiq etish mumkin.
Zarbiy qovushoqlikni aniqlash dinamik yuklamada me-
tallning yemirilishiga moyilligini aniqlashga imkon berdi. Zarbiy
sinovlar materialning mo‘rtlashuvi (donlari katta-kichikligining
o‘zgarishi, dispers fazalarning tushib qolishi, flokenlar paydo
bo‘lishi va h. k.) bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina tarkibiy
o‘zgarishlarni nisbatan oson aniqlash imkonini beradi. Zarb
ta’sirida sinish, ko‘pincha zavod amaliyotida metallarga ishlov
berish me’yorining to‘g‘riligini va me-
tallning sifatini baholash maqsadida qo‘l-
laniladi. Zarbiy qovushoqlikni aniqlash
uchun besh turdagi (I—V) kesikli na-
munalardan foydalaniladi.
Namunaning yemirilishiga sarflangan
ishni bilgan holda zarbiy qovushoqlikni
aniqlash mumkin:
KS=W/F
.
Bu yerda: 
F
–namunaning sinashga qa-
dar kesilgan joydagi ko‘ndalang kesim
yuzi, m
2
, 
W
– namunaning yemirili-
shiga sarflangan ish, MJ.
Asosiy namuna sifatida I turdagi na-
munalarni sinashda 
KC
simvoliga ke-
21-rasm.
 
Qattiqlikni
Shor usuli bilan
aniqlash sxemasi.
H
Ï
H
0

---

71
sikning millimetr hisobidagi chuqurligini (
KC
3
, 
KC
5
), IV tur-
dagilarni sinashda – kesikning ochilish burchagini ko‘rsatuvchi,
V turdagilarni sinashda „t“ indeksi (KC
n.t.
) qo‘shiladi. Zarbiy
qovushoqlik ikki tashkil etuvchidan tarkib topadi, chunki uni
aniqlashda yemirilish darzlarining paydo bo‘lishi va kattalashuviga
qarshilik o‘lchanadi:
KC
=
KS
p.b.
+
KC
t
,
bunda: 
KC
p.b.
– darz paydo bo‘lishiga sarflangan ish; 
KC
t
–
darzning tarqalishiga sarflangan ish.
Bu tashkil etuvchilar material tuzilmasining holatiga va
ko‘pgina tashqi omillarga turlicha bog‘liq bo‘ladi. Metallning mo‘rt
yemirilish holatiga o‘tishi ko‘p jihatdan darzning kattalashishiga
sarflangan ish bilan aniqlangani tufayli, zarb bilan sinashda 
KC
t
ni aniqlash yaxshiroq. 
KC
t
ish metallning boshlangan ye-
mirilishiga qarshiligini tavsiflaydi va kesiklarning o‘tkirligiga kam
bog‘liq bo‘ladi. 
KC
lari teng bo‘lgan ikki xil materialdan 
KC
t
kattasi ishonchliroq bo‘ladi, demak, darzning tarqalishiga sarf-
langan ish materialning ishonchliligini tavsiflaydi.
KC
ni tashkil etuvchilarga ajratishning bir necha usullari bor.
Namunalarning yemirilishi mo‘rt yoki qovushoq bo‘lishi mumkin.
Mo‘rt yemirilish uzilish yo‘li bilan sodir bo‘ladi va bunda namuna
sezilarli darajada plastik deformatsiyalanmaydi. Qovushoq yemi-
rilishdan oldin kattagina plastik deformatsiya sodir bo‘ladi.
Mo‘rt yemirilish uchun xos xususiyat darzning katta
tezlikda tarqalishi va uning tarqalishida plastik deformatsiyaning
bo‘lmasligidir. Darz to‘plangan energiya tufayli harakatlanadi.
Qovushoq yemirilish uchun xos xususiyat darzning tarqalish
tezligi kichikligi va uning harakatlanishida anchagina plastik
deformatsiya sodir bo‘lishidir. Yemirilishlar turlari singan joy-
larni o‘rganish (fragtografiya) natijasida aniqlanadi.
Yemirilish xususiyatining o‘zgarishidagi harorat oralig‘i so-
vuqlayin sinish bo‘sag‘asi yoki