Psixologiy asi

5-rasm (b). Psixofunksional mexanizmlami ta’minlovchi asosiy tuzilmalar
Sistemogenezga yaqqol misol bo‘la oladigan, go'dakda kuzatiladigan, 
ushlab olish refleksi mexanizmiga e’tibor beraylik. Embrional rivojlanish­
ning IV-VI oylarida qo'lning barcha nerv tolalari ichida eng yaxshi 
yetilgani barmoqlaming bukilishini ta ’minlovchi nerv tolalaridir. Bundan 
tashqari, bu davrga kelib sakkizinchi bo‘yin segmentining oldingi shox 
m otor hujayralari ham takomillashgan bo'ladi. Bu motor hujayralar 
barmoqlami bukuvchi mushaklarni nervlaydi, bundan tashqari, ushbu
40

---

h u ja y ra la rn i boshqaruvchi asab tizim ining y u q o rid a jo y lash g an
tuzilmalari ham shakllangan bo‘ladi.
Sistemogenezning bir nechta muhim jihatlari o ‘rganilgan. Birinchisi 
shundan iboratki, funksional sistem alar bir vaqtda shakllanm aydi. 
Organizm uchun hayotiy muhim bo'lgan sistemalar avval shakllana boradi. 
Masalan, yangi tug'ilgan chaqaioq uchun hayotiy muhim bo'lgan jarayonlar
- emish, yutish, nafas olish tug'ilgan zahoti faoliyat ko'rsata boshlaydi. 
Ba’zi jonzotlarda esa funksional sistema tug'ilgan zahoti mukammallashgan 
b o 'la d i. Kenguruning bolasi tug'ilgan zahoti onasining qornidagi 
xaltachaga sakrab chiqa oladi yoki endigina tuxumdan chiqqan g'ozning 
bolasi onasining izidan yura boshlaydi va hokazo.
Y angi tug'ilgan chaqaloqda tug'm a mexanizmlar go'yo kamdek 
tuyulsa-da, b a ’zi boshqaruvchi vazifalarning ju d a nozik ishi kishi 
e’tiborini o'ziga tortadi. Masalan, go'dakda yutish va nafas olish bir 
vaqtning o'zida amalga oshiriladi, keyinchalik bu qobiliyat yo'qolib 
boradi. Shu bilan birga ko'ruv, eshituv, harakat reaksiyalari yaxshi 
rivojlanmagan bo'ladi. Asab tizimi b a ’zi bo'limlarining bir maromda 
rivojlanmasligi va yetilmasligiga 
geteroxronlik prinsipi 
deyiladi.
Sistemogenezning ikkinchi prinsipi sistemalararo va sistemalar ichra 
geteroxronlik prinsipidir.