P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

psixik  funksiyalar 

te rm in i  o 'm ig a  

psixik 

jarayonlar 

te rm in in i  ishlatadi.

A m m o   psixik  funksiyalar te rm in id a n   fo y d alan g an   m a ’q u lro q .  F u n k si- 

ya  tu sh u n c h a sin in g   m a z m u n i  k engroq.  Bu  tu s h u n c h a   psixik  ja ra y o n n i 

h a m ,  psixik  h o la tn i  h a m ,  faollikni  h a m ,  is h -h a ra k a tin i  ham   o 'z   ichiga 

olad i.  F u n k siy a  q a n d ay   b o 'lm a s in   yaxlit  b ir  n a rsa n in g   qism i  em as,  balki 

n a m o y o n   b o 'lis h i,  am al  qilishi  d em ak d ir.  S h u n in g   u ch u n   sezgi,  idrok, 

x o tira ,  xayol, ta fa k k u r,  n u tq ,  d iq q a t,  hislar,  iro d a  —  psixika  qism lari  em as, 

o 'z a r o   y o n m a -y o n   ro 'y  b eru v ch i ja ra y o n la r em as,  balki  b ir b u tu n   o n g n in g  

funksiyalari  —  b ir  b u tu n   shaxsning  funksiyalaridir.

I V .   P S I X O L O G I Y A N I N G   A H A M I Y A T I

B o sh q a  fan larn i  o 'rg a n ish   kabi,  psixologiyani  o 'rg a n ish n in g   h a m ,  av- 

v a lo ,  b ilish ,  m a ’lu m o t  o lish   u c h u n   a h a m iy a ti  b o r.  Biz  p six o lo g iy an i 

o 'rg a n ib ,  vo q elik n in g   g 'o y a t  k atta  va  sifat  jih a td a n   o 'z ig a   xos  sohasi  — 

psixik  h ay o t  sohasi  h a q id a   bilim   o lam iz.  Psixika  q a n d a y   kelib  c h iq q a n , 

h ay v o n o t  d u n y o sid a  psixik  hayot  shakllari  q a n d a y   ta ra q q iy   etg a n ,  o d am  

psixikasi  ta rix a n   q an d ay   rivojlangan,  h a r  b ir  o d am   tu g 'ilish   p a y tid an   to r- 

tib  u n in g   ongi  qaysi  sh a rt-sh a ro itla rg a   q a rab   ta ra q q iy   e ta d i,  x ara k te r q a n ­

d ay   vujudga  kelad i,  o d a m n in g   q o biliyatlari  q a n d a y   sh ak llan ad i  —  psixo- 

lo g n in g   ilm iy  ta d q iq o tla ri  a n a   shu  savollarim izga ja v o b   beradi.

O d am   tevarak-atrofdagi  d u n y o n i  q an d ay   idrok  etad i,  u  qan d ay   esida 

q oldiradi,  qan d ay  esga tushiradi va fikr yuritadi,  u qan d ay  hislarni  ko 'n g lid an  

k ech irad i,  o d am   tevarak -atro fd ag i  d u n y o n i  o 'z   ehtiyojlariga  m oslashtirib, 

yangi  m o d d iy   va  m a ’naviy  boyliklarni  vujudga  keltirib,  q an d ay   ish  k o 'ra d i

—  psixologiyani  o 'rg a n ish   bilan  an a   shu  m asalalarni  bilib  olam iz.

Psixologiyani  o 'rg a n ish   o d a m n i  psixika  h aqidagi  va  psixik  h ay o tn in g  

xilm a-xil  h o d isalari  h aqidagi  b ilim la r b ilan   b o y itib g in a  q o lm ay ,  shu  b ilan  

b irg a  o d a m   aq lin i  h a m   o 'stirish g a   y o rd am   b erad i.  O d a m   aqlini  o 's tiris h , 

ju m la d a n ,  yangi  b ilim la r  va  k o 'n ik m a la rn i  te z ro q   egallash,  yangi  nazariy 

va  a m aliy   vazifalarni  to 'g 'r i  hal  qilish  q o b iliy a tin i  ta k o m illa sh tirish d a ,  o 'z  

fikrlarini  n u tq d a   to 'g 'r i  ifodalay  bilish  va  b o sh q a la rn in g   n u tq in i  to 'g 'r i 

tu s h u n a   b ilish d a   h am   o 'z   ifodasini  to p a d i.  A lb a tta ,  h a r  b ir  fan  b ilan  

sh u g 'u llan ish   o d a m n i  k am olga  y etk azad i.  A m m o   psixologiya  bu  so h a d a  

a lo h id a   o 'rin   tu ta d i.  O d a m   psixologiyani  o 'rg a n a r  e k a n ,  a w a lo   o 'z   aql- 

id ro k in i,  u n in g  ja ra y o n la rin i  bilib  o lad i,  unga  d iq q a t- e ’tib o r  b e rad i,  aq l- 

n in g   fao liy atin i  k u c h ay tirad ig an   s h a rt-s h a ro itn i  bilib  o ladi  va  shu  bilan 

o 'z   a q l-id ro k in in g   k o 'p ro q   o 'sish ig a  y o rd am   berad i.

---

Psixik hayot hodisalari  haqidagi  ilmiy bilimlami egallash shaxs dunyo- 

qarashining  shakllanishida  katta  ahamiyatga  egadir.

Psixologiyani  bilish,  psixikani  chinakamiga  ilmiy  asosda  tushunish 

kishilar  ongidagi  har  xil  diniy  taassub  va  xurofotlarga  qarshi  kurashda 

juda  kuchli  qurol  bo‘lib  xizmat  qiladi.

Odam  psixologiyani  o ‘rganar ekan,  o'zidagi  psixik  hayotni  va  boshqa 

kishilar  psixikasini  bila  oladigan  bo‘lib  qoladi.  Bu  bilim  esa boshqa  kishi- 

larni  va  o ‘zini  yaxshiroq  tushunishga  imkon  beradi.

Psixologiyaning  bilish,  m a’lumot  olish  ahamiyati  shulardan  iboratdir.

Shu  bilan  birga  psixologiya  (jumladan,  psixologiya  metodlari)  kishilar 

amaliy  faoliyatining  har  xil  turlarida  —  ta ’lim-tarbiya,  ishlab  chiqarish, 

mehnat,  tibbiyot,  sud-huquqshunoslik,  harbiy-mudofaa,  san'at  va  boshqa 

sohalarda  ham  katta  ahamiyatga  egadir.

Pedagogika  ishida,  ya’ni  yosh  avlodni  o'qitish  va  tarbiyalashda  psi­

xologiyaning  ahamiyati,  ayniqsa,  katta.

Pedagog  o'quvchilarga  biron  materialni  tushuntirar  ekan,  shu  mate- 

rialni  bolalar  qanday  o'zlashtirayotganini  —  ko'ruvchilar  qanday  idrok 

etayotganini,  eslab  qolavotganini,  fikrlayotganini,  ularda  diqqat-e'tibor, 

hissiyot  qanday namoyon  bo'layotganini,  bolalaming  yosh  xususiyatlariga 

qarab  bu  jarayonlar  qanday  ro'y  berayotganini  bilish  lozim.

Hozirgi  paytda  ishlab  chiqarish,  ishlab  chiqarish  ta’limi  va  mehnatni 

tashkil  etishning  har  xil  turlarida  psixologiyadan  keng  foydalanilmoqda. 

Ishning  har bir turi,  har bir kasb  odamdan  tegishli  bilim  va  mahorat  talab 

qilish  bilan  birga  maxsus psixologik sifatlarni  ham talab qiladi.  Shu sababli, 

ixtisosga qarab  murakkab va  mas’-uliyatli  mehnat  operatsivalarini  bajarishga 

t o ‘g'ri  keladigan  kishilar  maxsus  psixologik  tekshirishdan  o'tkaziladi. 

Masalan,  dastlabki  kosmonavtlarni tanlashda talabgorlar xotirasi juda yax­

shi,  fahmi  o'tkir,  diqqatini  bir  narsadan  ikkinchi  narsaga  tez  ko’chira 

oladigan,  aniq  uyg'un  harakatlarni  tez  bajara  oladigan  kishilami  ajratib 

olish  maqsadida  tekshirib  ko'rildi.

Korxonalar  va  boshqa  xo'jalik,  madaniy  va  ma’inuriy  muassasalari- 

ning  hamda  tashkilotlarning  rahbarlari  kadrlami  tanlay bilishi.  ularni joy- 

joyiga  qo'ya  bilishi,  ularga  rahbarlik  qila  olishi  kerak.  Buning  uchun  esa 

ularning  qobiliyatlari,  xarakteri,  mehnatga  munosabati  va  boshqa  shu  ka- 

bilarning  farqiga  bora  bilishi  kerak.

Psixologiya tibbiyot bilan qadimdan bog'lanib keladi.  Kasalliklar orasida 

psixik  kasalliklar  bo'ladi.  Bunday  kasalliklarni  ham.  asosan.  psixologik 

vositalar bilan  davolashga  to'g'ri  keladi.  Shifokor psixik  kasalliklarni  yax­

shiroq  ajrata  bilmoq  uchun  odamning  normal  psixologiyasini  ham  bilishi 

kerak.  Boshqa  kasalliklarni,  ayniqsa,  nerv  kasalliklarini  davolashda  ham 

shifokor  bemorning  ruhiy  holatini  bila  olishi  va  kasallikning  borishiga

---

ru h iy   h o la tn in g   t a ’sirini  n aza rd a  tu tish i  lo zim .  S h ifo k o r  b e m o rg a   psixik 

t a ’s ir  k o 'rsa tish   vo sitalarin i,  ish o n tirish ,  m a slah a t  b erish   va  b o sh q a   shu 

k a b ila rn in g   ah a m iy a tin i  bilishi  kerak.

Psixologiya  sud  ish id a  ham   m u h im   rol  o 'y n a y d i.  Sud  x odim i  ayb- 

la n u v ch in in g   ru h iy   h o la tin i,  g u v o h larn in g   s o 'ro q d a   aytgan  g ap larin i  p si­

xologik  jih a tid a n   tah lil  qila  bilishi  kerak.  K ish ilar  b iro n   ayb,  jin o y a t  qil- 

g a n la rid a   n im a   niyat  b ilan   sh u n d ay   qilg an lik larin i  sud  xodim i  fahm lay 

bilishi  kerak.  A y b d o rla rn in g   individual  xususiyatlarini  h am   bilib  olishga 

t o ‘g ‘ri  kelad i.  B u la rn in g   h a m m a sid a   u stalik   b ilan   ish  k o ‘rm o q   u c h u n  

o d a m n in g   psixikasini  bilish,  psixologiyani  o ‘ig an ish   kerak.

P sixologiyaning  s a n ’atdagi  aham iyatini  h a m   k o 'rsatib   o ’tm o q   kerak. 

H a r  b ir  sa n ’a tk o r  (artist,  m usiqachi,  rassom   va  shunga  o ‘xshashlar)  kishi­

larga  —  to m o sh ab in larg a,  tinglovchilarga  o ‘z  ijodi  b ilan  t a ’sir  k o 'rsatish n i 

m aq sad   qilib  q o ‘yadi.  B uning  u ch u n   esa  o d am n in g   q an d ay   idrok  qilishini, 

qan d ay   fikrlashini  va q an d ay  his qilishini  b ilm oq  kerak.  S a n ’at  arbobi  obraz 

yaratish  ustida  ishlaydi,  shu  obrazning  b iro r  badiiy  vosita  bilan  g avdalanti- 

radi.  B uning  u c h u n   s a n ’a tk o r  obrazni  qan d ay   e le m e n tla rd an   qay  tariqa 

yaratilishini  bilishi  kerak.  U  ijodiy  faoliyat  psixologiyasini  bilishi  shart.

Psixologiyani  bilish  k u n d alik   tu rm u sh   u c h u n   h am   foydali.  H a r  kim  

d o im o  b o sh q a  k ish ilar o 'rta s id a   boMadi,  m uayyan  m u n o sa b a tla r  —  ta n ish - 

b ilishlik,  o s h n a -d o ‘stlik  va  b oshqa  shu  k ab ilar  tufayli  b o sh q a  k ish ilar  b i­

lan  alo q a   qiladi.  H a r  birim izga  boshqa  k ish ilarn in g   x arak ter,  havas,  kay- 

fiyatlarini  bilib  olishga,  kishilarning  b ir-b irin i  ajratish g a  va  u larga  t a ’sir 

k o ‘rsatishga  t o ‘g ‘ri  keladi.

Bu  y erd a  sh u n i  aytish  kerakki,  o d a m z o d   fao liy atin in g   tu rli  so h a la rid a  

psixologik  b ilim la rn in g   a m a ld a   qoM lanish  psixik  h ayot  h o d isa la ri,  uni 

q o n u n iy a tla ri  haqidagi  b ilim larin i  kengaytirish,  ch u q u rla sh tirish   va  oy- 

d in la sh tirish   u c h u n   h a m   k o ‘p  m aterial  beradi  va  shu  bilan  psix o lo g iy a­

n in g   nazariy  so h alarin i  boyitadi.

P s ix o lo g iy a n in g   ilm iy   b ilish   va  a m a liy   a h a m iy a ti  s h u n d a n   h a m  

k o ’rin a d ik i,  p sixologiyaning  tarixiy  ta ra q q iy o tid a   u n d a   b ir q a n c h a   m axsus 

ta rm o q la r  ajralib  ch iq d i.  Psixologiyaning  bu  ta rm o q la ri  hozirgi  v a q td a  

m u sta q il  fa n iar  darajasiga  k o ‘tarildi.

P sixologiyaning  shu  ta rm o q la rid a n   b ir  qism i  k o ‘pro q   n azariy  x arak ­

te rd a   boMsa,  ikkinchisi  k o 'p ro q   am aliy  x ara k terd ad ir.

V .  P S I X O L O G IY A   M E T O D L A R I

Psixologiyada  tek sh irilad ig a n   psixik  h ayot  h o d isalari ju d a   xilm a-xil  va 

m u ra k k a b   h o d isala rd ir.  Bu  h o d isalar  q a n d ay   m e to d la r  bilan ,  y a ’ni  qaysi 

voMlar  b ila n ,  q a n d a y   u su llar  b ilan  te k sh irila d i,  d eg an   savol  tugMladi.

---

Psixologiyada  c h in a k a m   ilm iy  bilim g a  ega  b o 'lm o q   u c h u n   psixikani 

tek sh irish   m e to d la rin i  bilish  va  shu  m e to d la rd a n   fo y d alan a  bilish  kerak. 

H a r  b ir  p e d ag o g   k ish ilar  psixikasini  tek sh irish   u c h u n   loaqal  en g   o d d iy  

u su llam i  bilishi  lozim .

H a r  b ir  fan  kabi  psixologiya  h a m   psixik  (ruhiy)  h ayot  h o d isa la rin i 

c h in a k am ig a  ilm iy  asosda  b ilib   olish  u c h u n   quyidagi  talab larg a  am al  q i­

lish  lozim :

T e k s h ir ila d ig a n   h a r   b ir   p six ik   h o d is a g a   b o s h q a   h o d is a la r   b ila n  

b o g 'la n g a n   d e b   q aralishi  z a ru r.  M a sa la n ,  psixik  h o d isan i  u n in g   n e rv - 

fiziologik  aso sd an   ajratib   o 'rg a n is h   y aram ay d i,  x o tiran i  ta fa k k u r,  d iq q a t 

va  u m u m a n   sh ax sd a n   ajratib  o 'rg a n ish   y aram ay d i  va  hokazo.

H a r b ir psixik  h o d isa  va  u m u m a n   shaxs  vujudga  kelish,  taraq q iy   etish  

va  o 'z g a rish  ja ra y o n id a   k o 'z d a n   k echirilishi  zaru r.  S h u n in g   u c h u n ,  m a sa ­

la n ,  b o la la r  va  o 's m irla r  psixikasining  ta ra q q iy o t  q o n u n larin i  b ilm a sd a n  

tu rib ,  voyaga  yetg an   o d am   psixikasini  y etarlich a  yaxshi  bilib  b o 'lm a y d i.

Psixik  h a y o t  h o d isalarin i  u larni  ta ra q q iy o t  ja ra y o n id a n   o 'rg a n g a n d a  

m iq d o r  o 'z g a rish la rin in g   sifat  o 'z g arish larig a  o 'tis h in i  va  b ir  sifat  h o la ti- 

n in g   ikkinchi  sifat  h o latig a  o 'tis h in i  k o 'z d a n   k e c h irm o q   kerak.  M asalan , 

o d a m   psixikasining  ta ra q q iy   etish in i  o 'rg a n a   tu rib ,  b ilim   olish  va  to 'p la s h  

jarayonida o d am n in g  bilish qobiliyatlari:  xotirasi, tafakkuri va  nutqi,  m u sh o - 

h adakorligi  sifat jih a tid a n   o 'z g a rish n i  k o 'rsa tib   bersa  b o 'la d i.  O d a m   ongi 

u n in g  tarixiy taraq q iy o tid a shakllanadi.  H ozirgi  m ustaqillik sharoitida  m illiy 

o n g n in g  sh ak llan ish ig a taallu q li  u m u m iy   ilm iy q o n u n iy a tla rn i  izlash,  y a n ­

g ic h a   ta fa k k u r  qilish  va  d u n y o q a ra sh n i  sh a k llan tirish   m illiy  m a fk u ra  va 

m illiy  g 'o y a n in g   sh ak llan ish ig a  ijobiy  t a ’sir  k o 'rsa ta d i.

O d a m n in g   tev ara k -atro fd a g i  voqelikni  bilishi  k u zatish d an ,  ta jrib a d a n  

b o sh lan ad i.  Shu  sababli,  ilm iy  psixologiya  ham   o 'z   m avzuini  o 'rg a n ish n i 

ta jrib a d a n ,  psixik  h ay o t  fak tlarin i  a n iq lash ,  tasvir  etish  va  tahlil  q ilish d an  

b oshlashi  lozim .  S o 'n g ra ,  an iq la n g a n   va  tah lil  q ilin g an   fak tla r  asosida, 

psixik  h ayot  q o n u n iy a tla rin i  o c h ib ,  tegishli  nazariy  va  am aliy  xu lo salar 

chiqarilishi  lozim .

H a r  b ir  fandagi  kabi  psixologiyada  h a m   tajrib a,  k uzatish  va  ek sp e ri­

m e n t  sh ak lid a  q o 'lla n ila d i.  K u zatish   va  e k sp e rim e n td a n   ta sh q a ri,  ilm iy 

te k sh irish n in g  b o sh q a   m axsus  m e to d lari:  su h b a t  m e to d i,  biografiya m e to ­

d i,  so lish tirm a  tarix iy   m e to d   va  b o sh q a   m e to d la r  h am   q o 'lla n ila d i.