O‘zbyekiston ryespublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi
Download 1,98 Mb.
|
Kelishildi
- Bu sahifa navigatsiya:
- ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI
- MARUZA MAVZUSI: ShIFOKOR NAZORATINING VAZIFALARI VA MAZMUNI. JISMONIY TARBIYA VA SPORT BILAN ShUG‘ULLANUVChI AHOLINING HAR XIL TOIFALARINI TIBBIY KO‘RIKDAN O‘TKAZISh
- Qo‘llanilgan adabiyotlar
|
www.doktor.ru www. medinfo. home.ml.org http://www.restart-med.ru http://www.mirmed.ru http://micropolarization.narod.ru http://skolioz.mccinet.ru http://www.sportpsy.cz www. aapmr.org www.alhealth.com www.docguide.com www.healthweb.com www.acsm.org www.apta.org www.sportsmed.org www.jphysiol.org www.physsportmed.com www.sportsmedicine.com ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASh VAZIRLIGI TOShKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI «XALQ TIBBIYOTI, REABILITOLOGIYA VA JISMONIY TARBIYA» KAFEDRASI “TASDIQLAYMAN” Tibbiy profilakgika fakulteti dekani, professor ________ Salomova F.I. ______ _________2013 y MA'RUZA MAVZUSI: ShIFOKOR NAZORATINING VAZIFALARI VA MAZMUNI. JISMONIY TARBIYA VA SPORT BILAN ShUG‘ULLANUVChI AHOLINING HAR XIL TOIFALARINI TIBBIY KO‘RIKDAN O‘TKAZISh Ma'ruzachi: dotsent Adilov Sh.Q. O‘QITISh TyeXNOLOGIYaSI
MA'RUZANING TyeXNOLOGIK KARTASI
Jismoniy tarbiya va tibbiyotning sog‘liqlik ildizlari bir nyecha asrni o‘z ichiga oladi. Shu vaqt ichida vrachlar jismoniy tarbiya turlaridan rasional foydalanishda ishtirok etadilar. Bu narsalarni Hind va Xitoy shifokorlari eramizdan 3000 yil avval yozilgan qo‘l yozmalarida, Gippokrat qo‘l yozmalarida ko‘rishimiz mumkin. XV asrda Italiyada Salyernskiy sog‘lomlashtirish kodyeksini ishlab chiqdi, u o‘z ichiga ertalabki badan tarbiyani oldi. XVII-XVIII asrlarda ko‘pgina shifokorlar jismoniy mashqlarning sog‘lomlashtiruvchi va shifobaxsh ta'sirga ega ekanligini yozganlar. XIX asrda Fridrik Vilgyelm IV Gyermaniya maktablariga jismo-niy tarbiya darslarini kiritdi. XIX asrda Pyetyerburgda birinchi marta jismoniy tarbiya o‘qituvchilrini tayyorlovchi uch yillik kurslar ochildi, kyeyinchalik ryevolyusiyadan so‘ng u jismoniy tarbiya institutiga aylndi. Jismoniy mashqlarning organizmga ta'sirini o‘rganish, jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni tibbiy nazorat qilish – hozirgi vaqtda mustaqil ilmiy fan hisoblangan sport tibbiyoti fanining shakllanishiga sabab bo‘ldi. Sport tibbiyoti – ilmiy fan bo‘lib, sog‘lom va byemor organizmiga har xil darajali jismoniy yuklamalarning ijobiy va salbiy ta'sirlarini o‘rganish (gipo- va gipyerkinyeziya). Bundan maqsad organizm salomatligini yaxshilash va mustaxkamlash, funksional holatini oshirish, sportdagi natijalarni oshirish uchun, shuningdyek har xil kasalliklarning oldini olish va davolash uchun optimal darajadagi jismoniy aktivlikni aniqlashdir. Sport tibbiyotining asosiy qismi bo‘lib vrach nazorati hisoblanadi. Shifokor nazorati – bu o‘tkazilayotgan mashg‘ulotlarning organizmga ta'sirini aniqlash maqsadida sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni saralash va ularni doimiy tibbiy kuzatilishidir. Shifokor nazortining mazmuni quyidagilardan iborat : salomatlik holatini, jismoniy rivojlanganlikni va ichki organlarning funksional holatini aniqlash; shug‘ullanuvchining organizmiga jismoniy yuklamaning ta'sirini kuzatish va o‘rganish; funksional tyekshirish, diagnostika va davolash usullarini ishlab chiqish va jismoniy yuklamalardan norsional foydalanilganda kyelib chiqadigan asoratlarning oldini olish. Shifokor nazoratining ish mazmuniga quyidagilar kiradi : -ayrim sportchilarni va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni dispansyer kuzatib turish (kuzatish, kasallikni aniqlab davolash va oldini olish); -sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish; -o‘quv-mashq darslarini shifokor pyedagog bilan birga nazorat o‘tkazish; -sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish sharoitlari ustidan doimiy sanitariya nazoratini o‘tkazib borish; -sport musobaqalarini tibbiy yordam ko‘rsatish tadbirlari bilan ta'minlash; -sport va jismoniy tarbiya masalalari bo‘yicha vrach maslahatlarini byerish; -mashg‘ulotlarda va musobaqalarda yuz byeradigan sport jarohatlarining oldini olish; -aholining jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishini targ‘ibot qilish. Ko‘rilib chiqilgan shifokor nazorati asosan vrach-jismoniy tarbiya dispansyerlarida olib boriladi. Vrach-jismoniy tarbiya dispansyerlarida asosan sport mastyerlari, 1-razryadli sportchilar, shahar, viloyat yoki Ryespublika tyerma jamoalari nazorat qilinadi. Qolgan sportchilarning vrach nazorati poliklinika, myedsanchast, sport jamiyatlari, ishlab chiqarish korxonalari va oliy o‘quv yurtlarida tashkil etilgan shifokor nazorati xonalarida olib boriladi yoki poliklinikaning vrach-tyerapyevti tomonidan o‘tkaziladi. Shuni ta'kidlab o‘tish kyerakki, jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish organizmni mustahkamlaydi, himoya – moslashuv jarayonlarining biologik myexanizmlarini oshiradi. “Har doim jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishda shunga erisha olamizmi?” – dyegan savol tug‘iladi. Qachonki jismoniy mashq bajarayotgan shaxs uchun jismoniy yuklama darajasi optimal bo‘lgandagina ijobiy ta'sirga olib kyeladi. Agar jismoniy yuklama darajasi past bo‘lsa, u holda hyech qanday ta'sirga olib kyelmaydi; agar katta bo‘lsa u holda har xil kasalliklarga va hatto yurakning tyez va ko‘p ishlab yuborishi hisobiga “to‘satdan o‘limga” olib kyeladi. Jismoniy yuklama katta bo‘lganida yoki xaddan tashqari ko‘p shug‘ullanganda yurak, buyrak, qon, jigar va hatto suyaklarda har xil o‘zgarishlar kyelib chiqishi mumkin. Jismoniy mashqlar 3 ta asosiy yo‘nalishlarda qo‘llaniladi : 1.Sport yo‘nalishi – sport bilan shug‘ullanishning asosiy maqsadi o‘z ustida ishlab sportda erishgan natijalarini yaxshilab borishdir, ya'ni bunda salomatlik holati doimo yaxshilanib boriladi. Sport bilan faqat sog‘lom odamlar shug‘ullanadi, shuning uchun sport bilan shug‘ullanish o‘z oldiga davolash vazifasini qo‘ymaydi, ya'ni sport bilan davolash ishlari olib borilmaydi. Vrachning vazifasi ma'lum sport turi uchun zarur bo‘lgan shug‘ullanish yuklamasini individuallashtirish, sportchining salomatligiga yuklamaning salbiy ta'sirida uni mashg‘ulotlardan chyetlashtirishdir. 2.Sog‘lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya yo‘nalishi – uning vazifasi umumiy sog‘lomlashtirish, organizmning qarshiligini oshirish, kasallik-larning oldini olish va h.z. Bu yo‘nalish o‘z oldiga sport natijalariga erishishni maqsad qilib qo‘ymaydi. Sog‘lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya bilan sog‘lom odamlar, shuningdyek surunkali kasali bor byemorlar ham (kasallikning ryemissiya davrida) shug‘ullanishlari mumkin. Bunda jismoniy yuklama miqdori vrach va jismoniy tarbiya o‘qituvchisi tomonidan aniqlanadi va kuzatib boriladi. Mashg‘ulot davomida mashqlarning organizmga ta'sir etishiga qarab yoki organizm holatining o‘zgarishiga qarab vrach va pyedagog yuklama midorini oshirishi yoki kamaytirishi, hamda ma'lum vaqtga mashg‘ulotlardan chyetlatishi mumkin. 3.Davolovchi jismoniy tarbiya yo‘nalishi – uning maqsadi va vazifalari – har xil jismoniy mashqlarni qo‘llash yordamida byemorlarni davolash, kasallik va jarohatlardan so‘ng organ va sistyemalarning buzilgan funksiyalarini tiklashdan iboratdir. Davolash maqsadida jismoniy mashqlarni qo‘llash faqat vrach mutxassis tomonidan tavsiya etiladi. Shifokor nazoratining vazifaalari 1.Sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni mashg‘ulotlarga qo‘yish maqsadida jismoniy rivojlanish darajasini, salomatlik holatini va ichki organlarning funksional holatini aniqlash va mashqlarni rasional tavsiya qilish. 2.Jismoniy mashqlar ta'sirida jismoniy rivojlanish, salomatlik va funksional holatlarda bo‘ladigan o‘zgarishlarni doimiy kuzatib trish. 3.Jismoniy mashqlardan norasional foydalanish natijasida yuzaga kyeladigan patologik holatlarni va o‘zgarishlarni erta aniqlash, davolash va oldini olish. Sport bilan shug‘ullanuvchilarga “sog‘lom” dyegan diagnoz qo‘yilishi kyerak, chunki salomatlik holatlarida o‘zgarishlar bo‘lsa, ular sport bilan shug‘ullanishga qo‘yilmaydilar. Sababi hozirgi vaqtda sport bilan shug‘ullanuvchilar juda katta jismoniy yuklamalar bajaradilar, masalan : shtangist shug‘ullanish vaqtida 20000 kggacha yuk ko‘taradilar; suzuvchilar 12 kmgacha suzadilar; yuguruvchilar 40 kmgacha yuguradilar. Tryenirovkalar haftasiga 10-12 martagacha, har kuni 1,5 – 2 soatgcha davom etadi. Adabiyotlardan shu narsa ma'lumki, jismoniy faollik immunityet sistyemasiga ta'sir ko‘rsatadi. Agar jismoniy mashqlar rasional qo‘llanil-sa, immunityetning nospyesifik faktorlari oshadi, lyekin norasional qo‘llanilsa, ya'ni katta va juda katta jismoniy yuklamalar organizmning immunobiologik ryeaktivligini pasaytiradi. Kuchli jismoniy yuklama tyeri va shilliq pardalarning himoya faktorlariga ta'sir ko‘rsatadi. Sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarda surunkali infyeksion o‘choqlarining bo‘lishi muhim ahamiyatga ega, ya'ni kariyes tishlar, surunkali tonzilit va surunkali xolyesistit. Chunki shug‘ullanish vaqtida har xil, ba'zida og‘ir asoratlarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shifokor nazortida salomatlik holatini aniqlash o‘ziga xos xususiyatga egadir. Sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish vaqtida vrach birinchidan ularning jismoniy rivojlanganligini, salomatlik holatini va ichki organlarning funksional holatini aniqlashi muhim ahamiyatga ega. Bu qilingan ishlar har bir tibbiy ko‘rikda albatta takrorlanadi va xal etiladi, chunki shu olingan natijalarga asoslanib, sport bilan shug‘ullanmoqchi bo‘lganlarga sport turlari tavsiya etiladi. Bundan tashqari pyedagogik saralash usuli ham qo‘llaniladi. Tryenyer yoki pyedagog maxsus pyedagogik sinamalar yordamida jismoniy rivojlangan va qobiliyatli shug‘ullanuvchilarni aniqlaydi, chunki ular sport musobaqalari-da yuqori natijalar ko‘rsatishi mumkin. Lyekin ularning salomatlik holatlari tibbiy talablarga javob byerishi shart. Agar ularning salomatlik holati sport bilan shug‘ullanishga imkon byermasa, ular sport bilan shug‘ullanishga va mashqlar bajarishga ruxsat etilmaydi, ammo ularga jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishga va jismoniy mashqlar bajarishga ruxsat etiladi. Jismoniy tarbiya bilan har bir odam shug‘ullanishi mumkin, lyekin bunda har bir shug‘ullanuvchi uchun mashqlar hajmi alohida byelgilanadi, bundan maqsad mashqlaridan rasional foydalanib, ijobiy ta'sir olishdir. Sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvilar albatta tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari shart. Bu tibbiy ko‘riklar quyidagilarga bo‘linadi : Birlamchi tibbiy ko‘rik Sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilar birinchi marta shifokor huzurida bo‘ladilar. Bu tyekshirishda sport bilan shug‘ullanish mumkinmi yoki yo‘qmi, shug‘ullanish mumkin bo‘lsa, saralash ishlari olib boriladi, shuningdyek sport bilan shug‘ullanishga qarshi ko‘rsatmalar bo‘lsa, jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish, ya'ni sog‘lomlashtiruvchi yoki davolovchi jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish vazifalari xal qilinadi. Birlamchi tyekshiruvda tyerapyevtdan tashqari boshqa mutaxassislar – jarroh nyevropatolog, okulist, laringolog, stomatolog, ginyekolog va boshqalar qatnashadilar. Bundan tashqari laboratoriya va instrumyental tyekshirish ishlari (EKG, FKG, ExoKG va h.z.) olib boriladi. Sport bilan shug‘ullanish uchun tyekshiruvdan o‘tayotgan shug‘ullanuvchiga “sog‘lom” dyegan diagnoz qo‘yilishi va ko‘rikdan o‘tayotgan shaxsning morfo-funksional holatiga qarab sport turi tavsiya etilishi kyerak. Agar shug‘ullanuvchining salomatlik holatida o‘zgarishlar bo‘lsa, unga sog‘lomlashtiruvchi mashqlar tavsiya etiladi. Qayta tibbiy ko‘rik Ko‘rik ryejali ravishda muntazam, ma'lum vaqt oralig‘ida sportchi yoki jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchining salomatlik holati qanday bo‘lishidan qat'iy nazar vrach tomonidan byelgilanadi va o‘tkaziladi. Maqsad organizmga jismoniy mashqlarning ijobiy yoki salbiy ta'siri aniqlanadi. Qayta tibbiy tyekshirish jismoniy mashqlardan norasional foydalanish natijasida yuzaga kyeladigan organizmdagi salbiy o‘zgarishlar aniqlanadi, shuningdyek o‘zgarishlar rivojlanishining oldi olinadi, kyerakli davolash tavsiya etiladi. Qo‘shimcha tibbiy ko‘rik Ryejasiz olib boriladi. Ko‘rik shug‘ullanish mashg‘ulotlarida kasallik yoki boshqa sabablarga ko‘ra qatnasha olmaganida o‘tkaziladi. Bu holatda tryenyer va o‘qituvchi sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchini mashg‘ulotlarga qo‘yishga haqi yo‘qdir. Shuningdyek ko‘rik musobaqalardan oldin tashkil qilinadi va ko‘rik hajmi vrach tomonidan byelgilanadi. Maktab o‘quvchilari, kollyedj va oliy gohlar talabalari tibbiy ko‘rikdan o‘tganlaridan so‘ng, jismoniy rivojlanganligi, salomatligi va funksional holatiga qarab tibbiy guruhlarga bo‘linadi. Asosiy tibbiy guruhi Unga jismoniy rivojlanishi va salomatligida o‘zgarishlar bo‘lmagan, ichki organlarining funksional holati yaxshi bo‘lganlar yuboriladi. Ular o‘quv dasturida byelgilangan jismoniy mashqlardan tashqari, sport syeksiyalarida shug‘ullanishi va musobaqalarda ishtirok etishi mumkin, lyekin ularning jismoniy tayyorgarligi yetarli bo‘lishi kyerak. Tayyorlov tibbiy guruhi Salomatligida bir oz o‘zgarish bo‘lgan, jismoniy rivojlanishi va ichki organlarning funksional holati past yoki yetarli bo‘lmaganlar yuboriladi. Jismoniy tayyorgarligi e'tiborga olingan holda o‘quv dars-laridagi jismoniy mashqlar asta-syekinlik bilan o‘zlashtiriladi va normativlar topshiriladi. Ular sport syeksiyalarida qatnasha olmaydilar. Bajarayotgan jismoniy mashqlar ta'siri salomatligining, jismoniy rivojlanishining va funksional holatining yaxshilanishi bilan ular asosiy guruxga o‘tkaziladilar. Maxsus tibbiy guruhi Salomatligida va jismoniy rivojlanishida katta, turg‘un o‘zgarishlar bo‘lgan shaxslar yuboriladi. Jismoniy mashqlarning bajarilishi bu guruh qatnashchilari bilan maxsus dastur asosida, organizmga ta'sirini yoki organizmdagi o‘zgarishlarni hisobga olgan holda olib boriladi. Bu mashg‘u-lotlar shifokor nazorati ostida o‘tkaziladi. Zarur bo‘lgan holatlarda shug‘ullanuvchilar davolovchi jismoniy tarbiya mashg‘ulotlariga yuboriladilar. Muntazam jismoniy mashqlar bajarilishida yurak-qon tomir sistyemasi muhim ahamiyatga ega, chunki ular yordamida tashqi muxitdan ish bajarayotgan organ va mushaklar kislorod kislorod bilan ta'minlanadi. Jismoniy yuklamalar ta'sirida yurakning strukturasida va funksional holatida o‘zgarishlar kuzatiladi. Yurakning struktura tuzilishida birinchi navbatda dilyatasiya kuzatiladi, yurakning qorincha va bo‘limmachalari kyengayadi. Dilyatasiyaning qanday paydo bo‘lishi oxirigacha o‘rganilmagan, lyekin muntazam ravishda tryenirovka qilish uning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Dilyatasiyaga uchragan yurak sport yuragining asosiy xususiyatini ta'minlab byeradi, ya'ni yuqori ishlab chiqarish yoki ko‘p hajmda qonni xaydash. Sistolik hajm – bu sistola vaqtida yurakdan tomirga chiqarayotgan qon miqdori. Dastlab yurak qisqarganda, chap qorinchadan hamma qon chiqadi dyegan fikrlar aytilardi, lyekin kyeyingi olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, sistolada chiqadigan qon hajmi qorinchadagi hamma qon bo‘lmay, balki ma'lum miqdorda qon qoladi. Bu qon ryezyerv qon miqdori dyeb ataladi. Ish bajarish vaqtida sistolik qon hajmining ortishini ryezyerv qon hajmi ta'minlab byeradi. Bu esa ish bajarish vaqtida yurakning yuqori ishlab chiqarish xususiyatini ko‘rsatadi. Tyekshirish va izlanishlar shuni ko‘rsatdaki, tinch holatda sport bilan shug‘ullanuvchilarda dilyatasiyaga uchragan yurakdan chiqayotgan sistolik qon hajmi dilyatasiyaga uchramagan yurakdan chiqayotgan sistolik qon hajmidan dyeyarli farqlanmaydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, dilyatasiyaga uchragan yurakda ryezyerv qon bo‘ladi va uning miqdori yurakning qanchalik dilyatasiyaga uchraganiga bog‘liqdir. Chidamli-likni talab qiluvchi sport turlari bilan shug‘ullanuvchilarning yuragi dilyatasiyaga ko‘proq uchraydi. Shug‘ullanmaydigan 20 – 30 yoshlilarda yurak-ning hajmi o‘rta hisobda erkaklarda 760 sm3 va ayollarda 580sm3 ni tashkil etadi. yurak hajmining qanchalik o‘zgarishi sport faoliyatiga bog‘liq. Chidamlilikni talab qiluvchi sport turlaribilan shug‘ullanuvchilarda yurak hajmi ko‘proq oshadi (chang‘ichilar, vyelosipyedchilar, o‘rta va uzoq masofaga yuguruvchilar va h.z.). Ularga nisbatan chidamlilikka ma'lum miqdorda e'tibor byeriladigan sport turlarida, ya'ni ularda chidamlilik dominant rolini o‘ynamaydigan sport turlarida kamroq dilyatasiyaga uchraydi (kurashchilar, sport o‘yinlari va h.z.). Asosan tyezlikni va kuchni talab qiluvchi sport turlari bilan shug‘ullanuvchilarning (og‘ir atlyetika, qisqa masofaga yuguruvchilar, gimnastlar va h.z.) yuragi shug‘ullanmaydiganlarga nisbatan kam miqdorda hajmi kyengayadi. Shunday qilib, yurak dilyatasiyasi hamma sportchilar uchun bir bo‘lmasdan, balki chidamlilik bilan bog‘liq bo‘lgan sport turlari bilan shug‘ullanuvchilarga xaraktyerlidir. Agar tyezlik va kuchni talab etuvchi sport turlari bilan shug‘ullanuvchilar yuragida dilyatasiya aniqlansa, uning sababini albatta aniqlash zarur. Yurak hajmi-ning xaddan tashqari ortishi (1200 sm3 dan yuqori), hattoki chidamlilik bilan shug‘ullanuvchi sportchilarda ham fiziologik dilyatasiya patologik shakliga o‘tishi mumkin. Mumkin bo‘lgan yurak hajmi kattaligini aniqlash uchun yurak hajmi va kislorodni maksimal ist'yemol qilinish ko‘rsatkich-larini bir-biriga taqqoslash kyerak. Agar shug‘ullanish vaqtida yurak hajmining kattalashishi kislorodni maksimal ist'yemol qilishning ortishi bilan borsa, dilyatasiya moslashish-fiziologik xaraktyerga ega bo‘ladi, agarda kislorodni maksimal ist'yemol qilish ko‘tarilmasa, hattoki pasaysa yurak dilyatasiyasi xaddan tashqari dyeb hisoblanadi. Shuningdyek jismoniy mashqlar ta'sirida yurakning miokardida fiziologik gipyertrofiya kuzatiladi.Miokard gipyertrofiyasi organning ish bajarish qobiliyatini oshiruvchi asosiy myexanizm bo‘lib hisoblanadi. Gipyertrofiya jarayoni sportchilarda yaqqol namayon bo‘ladi. Masalan : tinch holatda yurakning chap qorinchasidan 60-80 ml qon haydaladi, unga o‘rta hisobda 0,26 -0,27 syekund vaqt kyetadi. Jismoniy ish bajarish vaqtida sistolik hajm 150-200 mlgacha ortishi mumkin, tinch holatdagi hajmiga nisbatan. Shu bilan bir qatorda qon haydashga kyetadigan vaqt esa 0,1- 0,12 syekundgacha kamayadi. Shunday qilib, misoldan ko‘rinib turibdiki, yurak qisqa vaqt ichida dyeyarli 3 marta ko‘p miqdorda qon haydashi kyerak. Buning uchun yurak qon oqimi yaxshilash uchun kuch bilan ishlashi zarur, bu esa miokardning gipyertrofiyasi orqali amalga oshiriladi. Yurak mushagining qisqaruvchi elyemyentlarining hajmi ortishi bilan gipyertrofiya jarayoni amalga oshiriladi. Miokardning ishchi gipyertrofiyasi kapillyar qon tomirlarining ortishi bilan xaraktyerlanadi, ya'ni miokardning qon bilan ta'minlanishi buzilmaydi. Miokard gipyertrofiyasining xaddan tashqari bo‘lishi organizmda patologik holat rivojlanayotganidan darak byeradi. Sportchi yuragiga xos bo‘lgan funksional xususiyatlaridan biri bu yurakning ekonom ishlashidir, ya'ni ularda tinch holatda bradikardiya kuzatiladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, sportchilarning yuragi tinch holatda kun davomida 85000 marta qisqargan, xuddi shu yoshdagi va jinsdagi sog‘lom odamlarda kuniga 110000 marta qisqargan. Misoldan ko‘rinib turibdiki, sportchining yuragi 20-25% ekonom ishlagan. Xattoki sportchi kun davomida mashg‘ulot o‘tganda ham yuragi ekonom ishlab, sog‘lom odamning kunlik yurak qisqarishi soniga yetmaydi. Zaruriy ko‘rsatkichlardan biri bu qonning minutlik hajmidir. Bu ko‘rsatkich sportchilarda ish bajarish vaqtida katta bo‘ladi. Sog‘lom shug‘ullanmaydiganlarda qonning minutlik hajmi 15-20 l/min ga oshsa, sportchilarda 25-30 l/min gacha oshadi (sistolik hajm hisobiga). Sistolik qon hajmini mushakning ishlash kuchiga bog‘liq. Yurak ishi kuchi kam bo‘lsa, sistolik hajm o‘zining individual bo‘lgan maksimal miqdoriga erishmaydi. Agar yurak ishi kuchli bo‘lsa, yurakdagi qoldiq qon to‘lib chiqarilib, sistolik hajm maksimal bo‘ladi. Bu esa chidamlilikni talab qiluvchi sport turi bilan shug‘ullanuvchilar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shifokor nazoratida sistyemalarning funksional holatini baholovchi sinamalardan kyeng foydalaniladi. Sportchining bo‘lajak musobaqalarga organizmining tayyorgarligini ob'yektiv baholashga shifokor nazoratining komplyeks analiz ma'lumotlari, apparatlar yordamida o‘tkazilgan tyekshirish usullarining va o‘tkazilgan funksional sinamalarning natijalari imkon byeradi. Sportchi organizmining umumiy va maxsus moslashuv imkoniyatlari-ni funksional sinamalar yordamida aniqlash mumkin. Ularni laboratoriya sharoitida, shuningdyek to‘g‘ridan-to‘g‘ri sport zallarida va stadionda mashg‘ulot vaqtida o‘tkazish mumkin. Olingan natijalarga asoslanib, organizmning umumiy holatini, uning shu vaqtga moslashuv imkoniyatlarini aniqlash mumkin. Sinamalar yordamida organizmning funksional ryezyerv imkoniyatlarini va umumiy jismoniy ish bajarish qobiliyatini aniqlash imkoniyatini byeradi. Yurak-qon tomir sistyemasining funksional holatini baholashda bir bosqichli, ya'ni yuklamalar bir marta qo‘llaniladi (20 marta o‘tirib-turish yoki 2 minutlik yugurish), ikki bosqichli,bunda ikki bir xil yoki har xil yuklamalar tanaffus bilan bajariladi va kombinasiyalashgan sinamalar, bunda ikkitadan ortiq har xil yuklamalardan foydalaniladi (Lyetunov sinamasi). Lyetunov sinamasi sportchi organizmining tyezkor ish bajarishga va chidamlilikka moslashuvini baholash uchun qo‘llaniladi. Sinamani bajarishda quyidagi 3 ta bosqich kyetma-kyetlikda qo‘llaniladi : 1. 30 syekund davomida 20 marta o‘tirib-turish. 2. 3 minutdan so‘ng turgan joyida 15 syekund davomida maksimal tyempda yugurish. 3. 4 minutdan so‘ng 3 minut davomida turgan joyida 180 qadam/min tyezligida yugurish. Har bir yuklamadan kyeyin qon bosimi va yurak qisqarish soni yuklamalar oralig‘idagi dam olish vaqtida (3minut, 4 minut va 5 minut) byelgilab boriladi. Martine sinamasi – 30 syekund davomida 20 marta to‘liq o‘tirib-turish. Sinamagacha tyekshiriluvchining pulsi har 10 syekunda stabillashguncha o‘lchanadi (bir xil son 3 marta kyetma-kyet qaytarilguncha), so‘ngra qon bosimi o‘lchanadi. Kyeyin manjyetani yechmasdan, tyekshiriluvchi 30 syekund davomida 20 marta to‘liq-o‘tirib turadi. O‘tirish vaqtida qo‘llarini oldinga ko‘taradi. Bajarilib bo‘linganidan so‘ng, tyekshiriluvchi joyiga tyezlik bilan o‘tiradi tiklanish davrining 1 minutining 1-10 syekundida puls, kyeyingi 40 syekund davomida qon bosim o‘lchanadi. 1-minutning 50-syekundidan boshlab har 10 syekund davomida puls o‘lchab boriladi, toki tiklanib stabillashguncha. Shundan so‘ng qon bosim o‘lchanadi. Ko‘rsatkichlar maxsus jadvalga yoziladi va o‘rganilib, xulosa qilinadi. Bu sinama yordamida yurak-qon tomir sistyemasi tomonidan byerilayotgan jismoniy yuklamaga quyidagi 5 xil javob ryeaksiya tiplari aniqlanadi : 1. Normatonik 2. Gipotonik 3. Gipyerntonik 4. Distonik 5. Maksimal qon bosimining pog‘anasimon ko‘tarilishi 1.Normatonik javob ryeaksiyasi: -puls ortadi (15 - 25%) -maksimal artyerial bosim oshadi (25 – 30%) -minimal artyerial bosim o‘zgarmaydi yoki pasayadi -puls bosimi ortadi -tiklanish vaqti 2,5 – 3 minut 2.Gipotonik javob ryeaksiyasi: -puls kyeskin ortadi -maksimal artyerial bosim o‘zgarmaydi yoki qisman oshadi, ba'zida pasayadi -minimal artyerial bosim o‘zgarmaydi yoki oshadi -puls bosimi dyeyarli o‘zgarmaydi -tiklanish vaqti 5 minut va undan ko‘p 3.Gipyertonik javob ryeaksiyasi: -puls kyeskin ortadi -maksimal artyerial bosim ortadi -minimal artyerial bosim ortadi -puls bosimi ortadi -tiklanish vaqti 5 minut va undan ko‘p 4.Distonik javob ryeaksiyasi: -puls ortadi -maksimal artyerial bosim ortadi -minimal artyerial bosim “O” gacha pasayadi (“chyeksiz tovush” fyenomyeni) -puls bosimi ortadi -tiklanish vaqti 5 minut va undak ko‘p Agar tiklanish vaqti 2 minutgacha davom etsa, distonik ryeaksiyaning bu tipi fiziologik dyeb baholanadi. 5.Maksimal artyerial bosimining pog‘anasimon ko‘tarilish javob ryeaksiyasi: -puls kyeskin ortadi -maksimal artyerial bosim pog‘anasimon ortadi, ya'ni tiklanish vaqtining 2- va 3-minutlaridagi ko‘rsatkichlarga nisbatan 1-minutdagi ko‘rsatkich past bo‘ladi -minimal artyerial bosim ortadi -puls bosimi ortadi -tiklanish vaqti 5 minut va undan ko‘p Nafas sistyemasining funksional holatini baholovchi funksional sinamalar : 1. Shtangye 2. Gyench 3. Syerkin 4. Rozyental 1.Shtangye –nafas olib ushlab turiladi va nafasni ushlab turish vaqti byelgilanadi. Sog‘lom shug‘ullanmaganlarda nafasni ushlab turish vaqti 40 – 50 syekund, shug‘ullanuvchi sportchilarda 60 syekunddan to 2 – 2,5 minutgacha va undan ortiq davom etadi. 2.Gyench – nafas chiqariladi va nafas olmay turish vaqti byelgilanadi. Sog‘lom shug‘ullanmaganlarda nafasni ushlab turish vaqti 20 – 30 syekund, shug‘ullanuvchi sportchilarda 30 syekunddan to 90 syekundgacha va undan ortiq davom etadi. 3.Syerkin (ko‘p bosqichli)
-nafas olib ushlab turiladi va nafasni ushlab turish vaqti byelgilanadi; -30 syekund davomida 20 marta o‘tirib turiladi, nafas olib ushlanadi va nafasni ushlab turish vaqti byelgilanadi; -1 minutdan so‘ng 1-bosqich qaytariladi. Sog‘lom shug‘ullanmaganlarda nafasni ushlab turish vaqti 2-bosqichida 1-bosqichdagi vaqtning 30-50%ni, 3-bosqichda esa 70-100%ni tashkil etadi. Shug‘ullanuvchilarda nafasni ushlab turish vaqti 2-bosqichida 1-bosqichdagi vaqtning 50%ni va undan ortiq, 3-bosqichda esa 100%ni va undan ortig‘ini tashkil etadi. 4.Rozyental - o‘pkaning tiriklik sig‘imi 5 marta kyetma-kyet 15 syekundli pauzalar bilan o‘lchanadi. Sog‘lom shug‘ullanmaganlarda olingan ko‘rsatkichlar o‘zgarmaydi yoki ortadi, shug‘ullanuvchi sportchilarda olingan ko‘rsatkichlar ortib boradi. Shug‘ullanuvchilarda qon-tomir va nafas tizimlarida o‘zgarishlar yoki kasalliklar bo‘lganida, shug‘ullanuvuchilarning nafas olishda ishtirok etuvchi mushaklarning charchashida, asab sistyemasining fnuksional holatining pasayishi vaqtida yuqorida kyeltirilgan ko‘rsatkichlar pasayish tomoniga o‘zgaradi. Vyegyetativ nyerv sistyemasining funksional holatini baholovchi funksional sinamalar : 1. Ortostatik 2. Klinoortostatik 1.Ortostatik– tyekshiriluvchining pulsi va qon bosimi gorizontal holatda o‘lchanadi, astye-syekin vyertikal holatga o‘tkazilib, darhol pulsi va qon bosimi o‘lchanadi, 1 minutdan so‘ng yana pulsi va qon bosimi o‘lchanadi. Vyegyetativ nyerv sistyemasining simpatik bo‘limining normal qo‘zg‘alishida yurakning qisqarishi olingan ko‘rsatkichga nisbatan 18-27% ga ortadi. Ko‘rsatkich bundan ham ortib kyetishi shug‘ullanmaydiganlarda gipyertyerioz, yurak-qon tomir yetishmovchiligida, shug‘ullanuvchilarda esa xaddan tashqari shug‘ullanishda, shug‘ullanishdan kyeyingi birinchi soatlarda kuzatiladi. Artyerial qon bosimi ham ortish tomonga o‘zgaradi (sistolik – 10 mm. sim. ust. va diastolik – 5 mm.sim.ust.). 2.Klinoortostatik– tyekshiriluvchining pulsi va qon bosimi vyertikal holatda o‘lchanadi, astye-syekin gorizontal holatga o‘tkazilib, pulsi va qon bosimi o‘lchanadi. Vyegyetativ nyerv sistyemasining parasimpatik bo‘limining tonusi ortadi va yurak qisqarish soni kamayadi, normada minutiga 6 urishgacha. Xulosa
Ma'ruzada shifokor nazorati fani, uning ish mazmuni, vazifalari tushuntirildi. shifokor nazoratida qo‘llaniladigan tibbiy ko‘rik turlari, ularni qo‘llashdan maqsad, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish tartiblari haqida gapirildi. Shifokor nazoratida qo‘llaniladigan funksional sinamalar va ularning qanday maqsadlarda qo‘llanilishi haqida fikr yuritildi. Tinglovchilar bilan o‘zaroaloqani o‘rnatish uchun savollar 1.Shifokor nazorati fani nimani o‘rganadi ? 2.Shifokor nazoratining ish mazmuni haqida nima bilasiz ? 3.Shifokor nazoratining vazifalari. 4.Qaydan tibbiy ko‘rik turlarini bilasiz ? 5.Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilar qanday tibbiy guruhlarga bo‘linadi ? 6.Jismoniy mashqlar organizmga qanday ta'sir ko‘rsatadi ? 7.Jismoniy yuklamalarni muntazam bajarish natijasida organizm sistyemalarida qanday o‘zgarishlar bo‘ladi ? 8.Yurak-qon tomir sistyemasining funksional holatini baholovchi qaysi sinamalarni bilasiz ? 9.Qaysi sinamalar nafas sistyemasi funksional holatini baholaydi? 10.Vyegyetativ nyerv sistyemasining fuknsional holatini baholashda qo‘llaniladigan sinamalar?
1.V.A.yepifanov, G.L.Apanasyenko Lyechyebnaya fizkultura i vrachyebnыy kontrol M., «Myedisina» 1990 g. 2.A.V.Chogovadzye, M.M.Kruglыy Vrachyebnыy kontrol v fizichyeskom vospitanii i sportye Moskva, «Myedisina», 1977 g. 3.I.V.Aulik Opryedyelyeniye fizichyeskoy rabotosposobnosti v klinikye i sportye Moskva, «Myedisina», 1990 g. 4.V.A.yepifanov Lyechyebnaya fizkultura i sportivnaya myedisina M.,2000 g. 5.V.L.Karpman Syerdsye i sport M., 1990 g. 6.V.L.Karpman Sportivnaya myedisina M., 1987 g. 7.Sportivnaya myedisina Pod ryed. A.V.Chogovadzye M., Moskva, 1984g. 8.Ma'ruza matnlari va щыuv uslubiy qo‘llanmalar. Download 1,98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish