O‗zbekistonrespublikasi oliyvao‗rtamaxsusta‘limvazirligi

Xotirada saqlovchi qurilma (XQ) 
Xotira  nimtizimining  xarakteristikalari  va  strukturasi  ham  EHM 
unumdorligiga  katta  ta‘sir  qiladi;  ular  xotirada  saqlovchi  qurilmalar 
majmuida realizatsiya qilinadi. 
XQlarining 
asosiy 
parametrlariga 
sig‗im, 
ildamlik 
(быстродействие) va informatsiyani saqlashning solishtirma narxi kiradi.  
XQ  sig‗imi  –  XQda  saqlanishi  mumkin  bo‗lgan  ma‘lumotlarning 
maksimal miqdori (bit, bayt va h.k.larda ifodalanadi). 
XQ ildamligi informatsiyani yozish va o‗qishga sarflanadigan vaqtni 
tavsiflaydi.  XQ  ildamliligini  baholash  uchun  informatsiyani  yozish  va 
o‗qish  jarayonlarining  turli  vaqt  nisbatlaridan  foydalanishadi.  Masalan, 
tanlash  (выборkа)  vaqti  tвыб  –  XQga  ma‘lumotlarni  o‗qishga  so‗rov 
kelganidan  to  XQ  chiquvchi  shinalarida  informatsiya  paydo  bo‗lgunicha 
ketadigan vaqt; sikl vaqti tц – XQga ikki ketma-ket murojaatlar orasidagi 
eng qisqa vaqt. 

---

134 
 
Informatsiyani  saqlashning  solishtirma  narxi  –  bir  birlik  informatsiyani 
saqlash narxi, u kapital va ekspluatatsion xarajatlarni hisobga oladi. 
XQni har xil belgilar bo‗yicha klassifikatsiya qilish mumkin. 
EHM  xotirasining  umumiy  strukturasida  bajariladigan  funktsiyalar 
bo‗yicha  xotiraning uch darajasini ajratishadi (mos ravishda XQning uch 
turi):  
- o‗ta operativ xotira qurilmasi (O‗OXQ);  
- operativ xotira qurilmasi (OXQ);  
- tashqi xotira qurilmalari (TXQ). 
EHM xotirasini bir necha ierarxik darajalarga bunday bo‗linishi bir 
darajali  XQlarida  qator  qarama-qarshi  talablarni  qoniqtirish  imkoni 
bo‗lmaganligi  bilan  tushuntiriladi:  xotiraning  katta  sig‗imi,  yuqori 
ildamlik,  informatsiyani  saqlash  solishtirma  narxining  pastligi  va  gabarit 
o‗lchamlarining  kichikligi.  TXQ  eng  katta  sig‗imga  ega,  o‗ta  operativ 
O‗OXQ eng yuqori ildamlik bilan tavsiflanadi. O‗OXQ sifatida ko‗pincha 
kesh-xotiradan  foydalanishadi;  unda  asosiy  OXQdan  eng  ko‗p 
foydalanadigan komanda  va  ma‘lumotlarning  nusxalari  saqlanadi.  Kesh-
xotira  ichidagi  narsalarni  shakllantirish  dastur  ishtirokisiz  apparat 
vositalari  bilan  amalga  oshadi;  ular  OXQga  murojaat  qilib,  amalda  ko‗p 
hollarda kesh-xotiradan tanlab olingan informatsiya bilan ishlanadi. 
Xotirada  saqlaydigan  elementlar  (XE)larning  ishlash  printsipi 
bo‗yicha  XQlari  yarimo‗tkazgichli,  qo‗zg‗almas  va  qo‗zg‗aluvchi  XE 
magnitli,  optik  va  boshqalar.  Hozirgi  paytda  O‗OXQ  va  OXQlar  uchun 
asosan  yarimo‗tkazgichli  XQlaridan,  TXQlar  uchun  qo‗zg‗aluvchi  XEli 
magnitli XQlaridan foydalanilmoqda. 

---

135 
 
XQga  murojaat  qilinayotgan  operatsiyalar  tarkibi  bo‗yicha 
informatsiyalarni  yozib  olish  va  o‗qish  imkoniyatiga  ega  XQ, 
informatsiyani  faqat  o‗qiydigan  XQlarni  farqlashadi.  Doimiy  XQlarini 
ikki turga ajratishadi: 
-  dasturlanadigan;  ularda  informatsiyani  faqat  bir  marta  yozish 
mumkin; 
-  qayta  dasturlanadigan;  ularda  kichik  tezlikda  bo‗lsa  ham 
informatsiyani bir necha marta qayta yozish mumkin 
Informatsiyaga  kirish  (доступ)ni  tashkil  qilish  bo‗yicha  ixtiyoriy 
(to‗g‗ridan-to‗g‗ri)  va  ketma-ket  kiradigan  XQ,  informatsiyani  faqat 
o‗qiydigan  XQlarni  farqlashadi.  Ixtiyoriy  kiriladigan  XQlarda  [O‗OXQ, 
OXQ  va  magnit  disklarida  to‗plovchilar  (MDT)]  informatsiyani  qidirish 
vaqti  informatsiya  joylashishiga  bog‗liq  emas  yoki  juda  kam  bog‗liq 
bo‗ladi. Ketma-ket kiriladigan XQlari uchun informatsiyani qidirish vaqti 
informatsiyaning  tashuvchida  joylashishi  bilan  aniqlanadi,  masalan, 
magnit  lentasida  to‗plovchilarda  (MLT).  XQga  murojaat  qilinganda 
baravariga ikkilangan razryadlarning ma‘lum miqdori  o‗qiladi; bu tanlab 
olish kengligi deb ataladi. 
Informatsiyani  joylashtirish  va  qidirish  usuli  bo‗yicha  XQni  adresli 
[XQda  saqlanayotgan  informatsiyaning  har  bir  birligiga  (bayt  yoki  so‗z) 
qandaydir  kod  mos  keladi;    bu  kod  xotirada  informatsiya  joylashishini 
aniq  (bir  ma‘noda)  aniqlaydi]  va  adressiz  (bunda  informatsiya  adresi 
bo‗yicha emas, balki boshqa belgilari bo‗yicha qidiriladi)ga bo‗lishadi. 
Adressiz XQlari orasida ularning uch turi keng tarqalgan: 
1)  stek  (stekli  xotira),  unda  informatsiya  xotiraning  bir  o‗lchovli 
zonasidagi  bittagina  yacheykasi  (steka  cho‗qqisi)  orqali  yoziladi  va 

---

136 
 
o‗qiladi.  So‗z  yozilib  yoki  o‗qilib  borilgani  sari  stek  ichidagi  bor  narsa 
surilib  boradi.  Stekda  informatsiyani  o‗qish:  «oxirgi  yozilgan  so‗z 
birinchi  bo‗lib  o‗qiladi»  qoidasiga  bo‗ysunadi.  Bu  mini  va  mikro-
EHMlarda  uzilishlarga  ishlov  berishda  protsessor  holatini  eslab  qolish 
uchun stekdan keng foydalanish imkonini beradi; 
2) magazinli xotira – bu ham bir o‗lchovli xotira; unda yozuv doim 
boshlang‗ich  yacheykada  yoziladi,  o‗qish  esa  –  oxirgi  to‗ldirilgan 
yacheykadan boshlanadi. Unda o‗qishda: «birinchi yozilgan so‗z birinchi 
o‗qiladi» printsipi amalga oshadi; 
3) assotsiativ xotira; unda informatsiyani qidirish xotiraning hamma 
yacheykalarida  unda  bor  narsa  (assotsiativ  belgi)  bo‗yicha  baravariga 
amalga oshadi. Bu ba‘zi hollarda ma‘lumotlarni qidirish va ularga ishlov 
berishni sezilarli tezlashtirdi.