O'zbekistonda sement sanqati

To'yinish  koeffitsiyenti  (TK).  Olimlardan  V.A.Kind  va  V.N.Yunglar 

tomonidan  aniqlangan  to'yinish  koeffitsiyenti  portlandsement  klinker  mineralogik 

---

 

44 

tarkibining eng muhim tavsifidir. Klinker minerallar orasida uch kalsiy silikat eng 

muhim  mineral  hisoblanadi,  portlandsement  xossalari  ko'p  jihatdan  ana  shu 

silikatning  foiz  miqdoriga  bog`liq.  Shu  bilan  birga,  klinker  tarkibidan  uch  kalsiy 

silikat  olish  texnologik  jihatdan  juda  murakkab.  Qolgan  uch  tur  silikat  osongina 

hosil bo`ladi. 

Shu  narsa  ma`lumki,  ohak  keragidan  ko'p  boisa,  C

2

S,  C

3

A  va  C

4

AF  ning 

hosil boiish jarayoni (shuningdek, CaO bilan SO

2

 o'zaro ta'sir etishi tufayli CaSO

4

 

ning  ham)  uch  kalsiy  silikat  faqat  ancha  yuqori  (1300°C  dan  ko'p)  haroratda  va 

kuydirilayotgan aralashmada suyuq faza boigandagina ikki kalsiy silikatning ohak 

bilan to'yinishi hisobiga hosil bo`ladi. 

Shunday  qilib,  portlandsement  klinker  ishlab  chiqarishda  2CaOSiO

2

  ni 

3CaOSiO

2

  ga  aylantirish  va  klinkerda  kerakli  miqdorda  3CaOSiO

2

  hosil  qilish 

kerak. Ammo  klinkerda  erkin ohak  qolmasligi kerak,  ya'ni  CaO  dan  C

3

S, C

3

A va 

C

4

AF hosil qilish uchun ular kerakli miqdorda boiishi lozim. Bu vazifa qanchalik 

aniq bajarilayotgani to'yinish koeffitsiyentining (TK) qiymati orqali aniqlanadi. 

Unda yutilgan (alyuminiy oksidning uch kalsiy alyuminatga, temir oksidning 

bir  kalsiy  ferritga  va  sulfat  kislota  angidridining  kalsiy  sulfatga  aylanguncha 

to'yinishidan  ortgan  ohak)  ohak  miqdorining  qumtuproq  uch  kalsiy  silikatgacha 

ohakka to'yinishi uchun zarur bo`lgan ohak miqdoriga nisbati beriladi. 

Klinker minerallari tarkibiga kiruvchi oksidlarning molekulyar og'irliklariga 

qarab  qumtuproq  2CaOSiO

2

  gacha,  gil-tuproq  3CaOAl

2

O

3

  gacha,  temir  oksid 

CaOFe

2

O

3

  gacha  va  sulfat  kislota  angidridi  CaSO

4

  gacha  to'la  to'yinishi  uchun 

talab  qilinadigan  CaO  miqdorini  hisoblash  mumkin  (CaSO

4

  ikkita,  ya'ni  CaO  va 

SO

3

 oksidlaridan iborat deb olinadi). 

Uch kalsiy silikatda kalsiy oksidning og'irligi bo'yicha kremniy 

oksidga  nisbati 

  ga  teng.  Demak,  3CaO  •  SiO

2 

hosil 

bo'layotganda SiO

2

 ning har bir og'irlik qismi 2,8 og'irlik qism CaO ni yutadi. 

Xuddi shunday yo'l bilan A1

2

O

3

 ning bir og'irlik qismi (3CaO • A1

2

O

3

   hosil   

bo'Iayotganda)   1,65   og'irlik   qism   CaO ni   

 bir og'irlik qism 

Fe

2

O

3

 esa (CaO  Fe

2

O

3 

hosil bo'layotganda)    0,35    og'irlik    qism    CaO    ni 

  bir  og'irlik  qism  SO

3

  (CaSO

4

  hosil  bo'layotganda)  0,7 

og'irlik qismni  

     yutishini aniqlash mumkin. 

Klinker  minerallaridagi  ohak  va  kislota  oksidlarining  og'irlik  nisbatlari 

ma'lum  bo'lsa, qancha  CaO  kerakligini  kislota  oksidlari  orqali  ifodalash  mumkin. 

C

2

S

1 

hosil  bo'lishi  uchun  2,8  SiO

2

  va  C

3

A  ga  1,65  A1

2

O

3

;  CF  ga  0,35  Fe

2

0

3

  va 

CaSO

4

  ga  0,7  SO

3

  talab  qilinadi.  Bu  ma'lumotlardan  foydalanib,  to'yinish 

koeffitsiyenti formulasini quyidagicha yozish mumkin: 

 

---

 

45 

Bu  formula  suratdagi  A1

2

O

3

,  Fe

2

O

3

  va  SO

3

  lar  C

3

A;  CF  va  CaSO

4

  gacha 

to'yingandan keyin qolgan ohak miqdorini, maxraji esa qumtuproqning C

3

S gacha 

to'yinishi  uchun  zarur  bo'lgan  ohak  miqdorini  ifodalaydi.  Surat  bilan  maxraj  teng 

bo'lsa, to'yinish koeffitsiyenti 1 bo'ladi. Bunday klinker tarkibida ikki kalsiy silikat 

bo'lmaydi. Qumtuproqning C

3

S gacha toia to'yinishini qiyinlashtiradigan bir qator 

texnoiogik  omillar  tufayli  qiymati  1  ga  teng  bo'lgan  to'yinish  koeffitsiyentiga 

erishish  amalda  juda  qiyin.  Shuning  uchun  to'yinish  koeffitsiyenti  odatda  1  dan 

kichik  bo'ladi.  Oddiy  portlandsement  uchun  TK=0,80-0,95.  Demak,  bunday 

portlandsement  tarkibida  C

3

S  dan  tashqari  ikki  kalsiy  silikat  ham  bor.  To'yinish 

koeffitsiyenti  qanchalik  kichik  bo'lsa,  klinkerda  C

2

S  shuncha  ko'p,  C

3

S  esa  kam 

bo'ladi. 

Shunday  qilib,  to'yinish  koeffitsiyenti  va  ikki  modul  qiy-matlariga  qarab 

portlandsement klinkerining sifati haqida fikr yuritish mum kin.