Chor mustamlakachi ma’murlari siyosatining o‘lka xalqlarining ma’naviy-madaniy hayotiga ta’siri.
Rossiya tomonidan O’rta Osiyo xonliklarini bosib olish niyati podshoh Petr I davrida boshlangan edi. 1717 yilda Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi 3,5 mingdan ortiq yaxshi qurollangan rus qo’shinlari Xivaga bostirib borgan, lekin bosqinchilar Xiva xoni Sherg’ozixon tomonidan qirib tashlangan edi.
1830 yilda Orenburg general-gubernatori Perovskiy o’z qo’shinlari bilan Xivaga yurish boshlaydi, biroq bu yo’ldagi og’ir sharoitga dosh berolmay, orqaga qaytib ketishga majbur bo’ladi.
Rossiyaning O’rta Osiyoga ko’z olaytirishiga asosiy sabablar quyidagilardan iborat edi: XIX asrning 2-choragida Rossiya iqtisodiyotida jiddiy o’zgarishlar yuz berayotgan edi. Kapitalizm rivojlanishi bilan Rossiya sanoati, ayniqsa to’qima chilik sanoati juda tez sur’atlar bilan o’sayotgan edi. Bu hol, tabiiyki xom ashyo sotib olinadigan bozorlarni ko’paytirish, iloji bo’lsa, arzon xom ashyo manbaini yaratishni talab qilar edi. Rossiya ana shunday arzon xom ashyo manbaini O’rta Osiyo xonliklarida ko’rdi.
Yana shuni aytib o’tish joizki, XIX asr o’rtalariga kelib, rivojlangan Yevropa davlatlari o’z bozorlaridan Rossiya savdo-sanoat burjuaziyasini tobora siqib chiqara boshladilar. 1862-65 yillarda AQShdagi fuqarolar urushi tufayli Amerika paxtasining narxi oshib ketdi va Rossiyaga kelishi keskin kamaydi. 90% Amerika paxtasi bilan ishlaydigan Rossiya to’qimachilik sanoatida paxta tanqisligi kuchaydi. Bundan foydalangan Turkiston savdogarlari Rossiyaga paxta sotishni rivojlantirish bilan birga, uning narxini ham oshirdilar. Bundan norozi bo’lgan Rossiya fabrikantlari podshox hukumati oldiga Turkistonni bosib olish talabini qo’ya boshladilar. XIX asrning 30-40 yillaridan Angliya ham O’rta Osiyoga suqilib kirib kela boshlagan edi. O’rta Osiyo bozorlarini Angliyada tayyorlangan sanoat mahsulotlari tobora egallab, Rossiyada tayyorlangan mahsulotlarni bozordan siqib chiqarayotgan edi. Bunday vaziyat Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklarini bosib olishga qaratilgan reja va niyatlarini tezroq amalga oshirish uchun harakat boshlashiga bir turtki bo’ldi.
Rus burjuaziyasi vakillari va harbiylari tashviqotlari natijasida Nikolay I o’zbek xonliklari tasarruvidagi yerlarni bosib olishag astoydil kirishdilar. 1847 yilda ruslar SirdaryoningOrolga quyilish joyini egallab, bu yerda Raim (Aralьsk) harbiy qo’rg’onini qurdilar. Bu davrda Oq machit (Qizil O’rda), Turkiston, Chimkent, Avliyo-ota, Pishpak, To’qmoq va boshqa joylarda Qo’qon xonligining harbiy istehkomlari mavjud edi. 1852 yilda rus qo’shinlari Oq machitga hujum qildi, lekin uni ololmadi. 1853 yil qaytadan hujum boshlagan Perovskiy, mudofaachilarning qattiq qarshilik ko’rsatishiga qaramay, Oq machitni bosib olishga muvaffaq bo’ldilar. Oq machitdagi mag’lubiyat Qo’qon xonini qattiq tashvishga soladi. Toshkentda qaytadan kuch to’planib, Sabdal xo’ja boshchiligida 8000 askar va ko’ngillilar Oq machitga yo’l oladilar. Qirg’inbarot jangdan keyin talofat ko’rgan musulmon askarlari orqaga qaytadilar.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |