|
Morfologik va sintaktik me‟yorlar
27
О‗zbek tili grammatikasi tilshunoslik sohalari orasida nazariy jihatdan bir muncha
yaxshi ishlanganligi, sо‗z shakllari, kо‗shimchalar, sо‗z birikmalari va gap qurilishi bir qadar
mukammal me‘yoriy tavsiyalarga ega bо‗lganligi bilan ajralib turadi. Bu haqda ilmiy
adabiyotlarda, darsliklarda, о‗quv kо‗llanmalarida tegishli mulohazalar aytilgan.
Morfologik me‘yor haqida fikr yuritilganda gap aslida qо‗shimchalar kо‗llashning
me‘yoriy holatlari haqida boradi. Qaysi guruh qо‗shimchalari bо‗lishidan qat‘iy nazar, ular
о‗rtasida variantdorlikning, sinonimiyaning mavjudligi nutqda bu qо‗shimchalar me‘yorlari
yoki ularning buzilishlari haqida, ba‘zan esa vazifaviy chegaralanishlari xususida mulohaza
yuritishga sharoit yaratadi.
Demak, morfologik me‘yor tushunchasi tilning ana shu qatlamini qamrab oladi va uning
atrofida yuritiladigan fikr-mulohazalar har bir sо‗z turkumi doirasidagi kо‗shimchalar hamda
ularning nutq jarayonidagi me‘yoriy kо‗rinishlari, agar ular buzilgan bо‗lsa, tuzatish yо‗llari
haqida bо‗ladi.
Grammatikaning uzviy qismi bо‗lgan morfologiya doirasida me‘yor muammolarini
anglashga intilish ona tilimiz salohiyatini yanada teranroq his qilishimizga kо‗maklashadi.
Bu yо‗nalishda me‘yorlashish uzoq davom etadigan tarixiy jarayon ekanligi ma‘lum bо‗lib
turadi. YA‘ni tilimizning morfologik kо‗rsatkichlari qatiy bir holatga kelgunga qadar uzoq
davrni bosib о‗tganligi, hatto ularning ma‘lum qismi hali ham me‘yorlasha olmayotgani
ba‘zan kо‗zga tashlanadi.
Ijtimoiy hayotda yuz berayotgan о‗zgarishlar, о‗tib borayotgan vaqt tilga о‗z ta‘sirini
о‗tkazmasdan, unda о‗z aksini topmasdan qolmaydi. Masalan, XX asrning boshlari О‗rta
Osiyoga, jumladan, bizning yurtimizga ham g‗arbdan sanoat, ishlab chiqarish, savdo, fan va
madaniyatga oid yangiliklar shiddat bilan kirib kelgan bir davr edi. Shubhasiz, bu holatlar
nafaqat tilimiz leksikasida, balki morfologiyasida ham о‗z aksini topdi. Bu haqda G‗ani
Karimov tilimizda sо‗z yasalish imkoniyatlari kengayib borayotganini ta‘kidlab, olim shunday
yozgan edi: «...boshqa tillardan qabul qilingan sо‗zlar va ot yasovchi -izm , -ist; sifat
yasovchi -ik; familiya kо‗rsatkichi -ov, -yeva, -yevna kabi affikslar, rus tilidan qabul qilingan
abbreviatura yо‗li bilan ot yasalishi kabilar о‗tgan davr mahsuli bо‗lib, 20- va 30- yillarda
juda keng avj olgan va о‗zbek milliy adabiy tilining boyishiga, rivojlapishnga ijobiy ta‘sir
kо‗rsatgan».
Jarayonga ijobiy hodisa sifatida baho bersak, davr nuqgai nazaridan muallif haq. Lekin
bu jarayon keyingi paytlarda tilimizni har tomondan о‗rab kelib, siquvga olayotgan edi. Faqat
mustaqillikkina uni tо‗xtatib qoldi, tilimiz rivojida boshqa bir muhit paydo bо‗ldi. Yuqorida
keltirilgan — ist qо‗shimchasini misol tariqasida olganimizda, u asta-sekinlik bilan о‗z о‗rnini -
chi, - navis, -shu, -nos sо‗z yasovchi qо‗shimchalariga bо‗shatib berayotganini kuzatamiz:
ocherkist - ocherkchi - ocherknavis, royalist - rol- chi, pianist - pianinochi, romanist -
romannavis, folklorist - folklorshunos, traktorist — traktorchi kabi. Shu qо‗shimcha bilan
qо‗llaniladigan sо‗zlarning kо‗p qismi esa tilimizdan chiqib bormoqda: ekonomist - iqtisodchi,
reformist - islohotchi, shovinist - millatchi, utopist - xayolparast, lingvist - tilchi - tilshunos,
yurist - huquqshunos kabi.
-chilik/- chiliq qо‗shimchasi me‘yorlashuvida ham ayrim о‗zgarishlarni, sezamiz. U
paxtachilik, gо‗shtchilik, dehqonchilyak kabi sо‗zlarda davom etgani holda ommachilik,
idorachilik sо‗zlarida - viy qо‗shimchasiga о‗rnini bо‗shatib berdi: ommaviy, idoraviy kabi.
О‗sha paytlarda arabcha -iyot affiksining bir muncha faolligi seziladi: muzaffariyot; mashzuliyot;
ruhiyot, nazariyot. Vaqt о‗tishi bilan sо‗zlarning bu tarzda yasalishi me‘yoriy tasdig‗ini topmadi.
Shu о‗rinda, sintaktik yо‗l bilan yasalgan kо‗pmingchi, oktabroldi singari misollarga ham
e‘tiborimizni qaratsak yomon bо‗lmaydi. Chunki 6u sо‗zlar ham yuqorida aytilgan fikrlarni,
jumladan, sо‗z yasalishi, undagi yasovchi unsurlarning ishtirok etishi davri bilan hamoqang
ekanligini tasdiqlaydi. Binobarnn, bugun ana shu sо‗zga yoki u ifodalaydigan tushunchalarga
murojaat qilishga ehtiyoj yо‗q. Ular bir umrga tarix bilan birga tilimiz xazinasiga kо‗chirildi.
Kelishiklar me‘yori borasida gap ketganda nimalarga e‘tibor qilishimiz mumkin?
Birinchidan, ularning turli variantlari va bu variantlarning vazifaviy uslublar doirasida
Do'stlaringiz bilan baham: |
