O„zbekiston xalqaro islom akademiyasi

madaniylashtirilgan til
ni bildiradi. Demak, tilni ongli ravishda qayta ishlash 
natijasida madaniy til yuzaga keladi. Bu madaniy til –adabiy tildir. Madaniy adabiy tilni yuzaga 
keltirsh uchun olib boriluvchi faoliyat jarayoni adabiy til madaniyati uchun harakat, kurashdir. 
Shuning 
uchun adabiy til madaniy til
deb ataladi. Adabiy, ya‘ni madaniy tilni yuzaga keltirishdan 
maqsad – tо‗g‗ri sо‗zlash, tо‗g‗ri yozish qurolini yuzaga keltirishdir. Bu qurol faol 
foydalanilgandagina va jamiyat a‘zolarining о‗zaro aloqasi uchun muvaffaqiyatli xizmat qila 
olgandagina uning haqiqtan ham madaniy til ekanligi tasdiqlanadi. Demak, madaniy adabiy til 
bо‗lish bilan bir qatorda bu tildan foydalanish bilan bog‗liq bо‗lgan nutqiy jarayon, faoliyat ham 
mavjuddir. 
Adabiy nutq va u bilan bog‗liq bо‗lgan adabiy til madaniyati – bu avvalo nutqiy kо‗nikma, 
nutqiy malakadir. Adabiy nutq malakasiga - adabiy til me‘yorlarini egallash orqali erishiladi. Ular 
quyidagilar: 
1) stilistik me‘yorlar; 
2) talaffuz (orfoepik) me‘yorlari; 
3) aksentologik (sо‗z va formalarda urg‗uning;
4) fonetik me‘yorlar; 
5) grammatik (morfologik va sintaktik) me‘yorlar; 
6) sо‗z yasalish me‘yorlari; 

---

25 
 
7) orfografik me‘yorlar; 
8) grafik (grafika) me‘yorlar; 
9) punktuatsion me‘yorlar; 
Adabiy til me‘yori tadqiqotchilari uning kо‗rinishlari haqida ham mulohaza yuritganlar.
E. Begmatov rus tilshunos olimlari R.A. Budagov, A.I. Yefimov, V.I. Koduxov,
T.A.Degtereva, Y.S.Stepanov, N.A.Belchikov va boshqalarning qarashlarini tahlil qilib va
umumlashtirib, о‗zbek adabiy tili me‘yorining quyidagi kо‗rinishlari mavjudligini kо‗rsatib 
beradi: «1. Umumiy tarzda: 1) yozma nutq me‘yori - yozma adabiy til me‘yori - yozma uslub 
me‘yori; 2) Og‗zaki nutq me‘yori - og‗zaki adabiy til me‘yori - og‗zaki uslub me‘yori. 
Nutqning bu ikkala shakli ham yagona adabiy til me‘yorlariga tayanib ish kо‗radi. Shu 
sababli ularda mushtarak lug‗aviy me‘yorlar, umumiy morfologik, sintaktik vosita mavjud. Ammo 
yozma nutq amal qiladigan imloviy, punktuatsion me‘yorlar og‗zaki nutqda, og‗zaki nutq amal 
qiladigan talaffuz me‘yorlari, ohangiy (intonatsion) me‘yorlar yozma nutqda yо‗q yoki yetakchi rol 
о‗ynamaydi. Mana shunday farqli tomonlar yozma va og‗zaki nutqining sitaktik qurilishida, sо‗z 
shakllarining tо‗liq va notо‗liq qо‗llanishlarida, imo-ishora bilan bog‗liq qositalarning ishlatilish 
xususiyatlarida ham kо‗rinadi. Bular yozma va og‗zaki nutq madaniyatini egallashning о‗ziga xos 
xususiyatlari mavjud ekaniga dalildir. 
Oddiy sо‗zlashuv nutqi о‗zbek tilida tabiiy holda mavjud bо‗lgan og‗zaki nutq 
kо‗rinishlaridan iborat. Masalan, turli о‗zbek sheva va lahjalari tili, ya‘ni dialektal nutq 
kо‗rinishlari, shevachiklik unsurlari ta‘sirida bо‗lgan kundalik sо‗zlashuvning boshqa xil 
kо‗rinishlari va boshqalar.
Oddiy sо‗zlashuv nutqining til bazasini adabiy til tashkil etmaydi. Oddiy sо‗zlashuv oldiga 
qо‗yiluvchi nutqiy talablar aniq lahja va shevalarning tabiiy me‘yorlari bilan kо‗proq lisoniy 
talablar bilan bog‗liq bо‗ladi. 
1)
og‗zaki nutq bir butun hodisa (mant) sifatida cheksiz va son-sanoqsiz shaxsiy 
(individual) faoliyatdir. Uning kо‗pgina qirralari turli sharoitlarda о‗zicha kechadi va payqalmagan 
qolda beiz yо‗qolib ketadi;
2)
og‗zaki nutq me‘yorlarining barcha xususiyatlarini payqash, yozib olish, о‗rgatish va 
о‗rganish ancha qiyinchilik bilan kechad; 
3)
og‗zaki nutqda talaffuz, ohang, imo-ishora vositalari muhim rol uynaydi; 
4)
og‗zaki nutqda yozma nuqtdagi kabi о‗ylab ish tutish imkoni kam bо‗ladi. Chunki 
og‗zaki nutq yozma nutqdan tezkor (avtomatik) jarayon ekani bilan farqlanadi; 
5)
og‗zaki nutqda shevachilikning ta‘siri kuchli bо‗ladi; 
6)
og‗zaki nutqning yuzaga chiqishi sо‗zlovchining kayfiyatiga, nutq sо‗zlanayotgan 
vaziyatga, sо‗zlovchi nutqiy a‘zolarining me‘yoriy va sog‗lomligiga bog‗liq; 
7)
og‗zaki nutqning о‗ziga xos grammatik tuzilishi, qurilish tartibi mavjud. Chunonchi gap 
bо‗laklarining tushib qolishi, qisqarib ketishi, о‗rin almashishi, aksincha, keraksiz unsurlarning, 
takrorlarning bо‗lishi va hokazo; 
Yozma nutq doirasiga ilmiy nutq, rasmiy nutq, publitsistik nutq, qisman badiiy nutq, 
shuningdek, radio va televideniye uchun tuzilgan yozma matnlar kiradi. Nutqning keltirilgan 
vazifaviy tiplari ba‘zan ilmiy til, rasmiy til, badiiy til deb ham yuritiladi.