O„zbekiston xalqaro islom akademiyasi

24 
 
Adabiy tilning lug‗at tarkibi, grammatik tuzilishi lahja va shevalardan farqli ravishda 
muayyan qonun-qoidalarga bо‗ysunadi, ular saralangan, ishlangan, baholangan bо‗ladi. Lisoniy 
me‘yor adabiy til uchun ham, lahja uchun ham, lahja va shevalar, turli ijtimoiy jargonlar uchun 
ham xosdir. Ammo adabiy til me‘yorli tilgina emas, me‘yorlashtirilgan - muayyan me‘yorlarga 
solingan tildir. Me‘yorlanganlik, me‘yorlashga muhtojlik adabiy tilning muhim xususiyatlaridan 
biridir. Adabiy tilning lug‗aviy (sо‗z qо‗llash) me‘yorlari, morfologik va sintaktik me‘yorlari, 
imloviy va talaffuz me‘yorlari mavjud. Adabiy til me‘yori tabiiy shakllangan me‘yorlar bilan bir 
qatorda ongli ishlangan, ongli baholangan me‘yorlardan iboratdir. Adabiy til me‘yorlari doimo о‗z 
me‘yorlarining shakllanishi, turg‗un holatga keilishiga intiladi. Shu sabali boshboshdoqlik adabiy 
tilga ziddir. 
Adabiy tilning me‘yorlanishi, bu me‘yorlarning muayyan qoidalarga olinishi aslida adabiy 
tilning umumxalq quroli, umumxalq mulki ekanligi bilan bog‗liqdir. Adabiy til о‗zaro aloqa 
vositasi sifatida о‗zi xizmat qilayotgan millatning barcha vakili uchun umumiydir. Adabiy tilning 
qabul qilingan, qoidalashtirilgan me‘yorlariga barcha joyda, barcha kishilar (yozuvda va 
sо‗zlovchilar) tomonidan bir xilda amal qilinadi. Chunki adabiy til barcha tomonidan milliy tilning 
namunali va ishlangan shakli deb qabul qilinadi va tan olinadi. Shunga kо‗ra ham adabiy tilning 
kо‗pchilik tomonidan qabul qilingan va ma‘qullangan me‘yorlariga, bu me‘yorlarga doir qoidalarga 
amal qilish, unga bо‗ysunish hamma uchun majburiydir. 
Bunday umummajburiy me‘yorlar va qoidalar adabiy tilning sо‗z qо‗llash va sо‗z yasash, 
gap tuzish, sо‗zlarni yozish va talaffuz qilish kabi barcha sohalarida ham mavjuddir. Adabiy tilda 
tо‗g‗ri sо‗zlash va yozish uchun mana shu me‘yorlar, ular haqidagi qoidalarni bilish, о‗zlashtirish 
lozim. 
Ba‘zan adabiy tilni bir yoqlama va notо‗g‗ri tushunish va tushuntirish hollariga ham duch 
kelamiz. Bunda adabiy til deb faqatgina rо‗znoma tili, ilmiy asarlar tili va badiiy adabiyot tili 
kо‗zda tutiladi. Bunda adabiy tilning og‗zaki shakli hisobga olinmaydi. Shuningdek, ba‘zi hollarda 
adabiy til faqatgina yozma til orqali qolipga solinadi, adabiy til me‘yorlari yozma nutqdagina tо‗la 
saqlanadi, deyilgan mulohazalar ham bildiriladi. Keltirilgan fikrlardan adabiy tilning og‗zaki shakli 
me‘yorlangan emas ekan-da, adabiy til og‗zaki shaklida adabiy til me‘yorlariga tо‗liq rioya qilish 
shart emas ekan-da, deyilgan notо‗g‗ri fikrga kelish mumkin. 
О‗zbek tilini ongli ishlash, bu til me‘yorlarining shakllanish va takomilida 1920-1940 
yillarda ijod qilgan yetakchi о‗zbek yozuvchilari, jurnalistlar, turli fan olimlari, ayniqsa, 
tilshunoslar, shuningdek, radio muhim rol о‗ynadi. Natijada о‗zbek adabiy tili takomillashgan 
milliy, adabiy til darajasiga kо‗tarildi. Uning tо‗g‗ri yozish va tо‗g‗ri sо‗zlash uchun lozim 
bо‗ladigan til vositalari takomillashdi va silliqlandi. Adabiy tilning mana shu holati til 
madaniyatini, ya‘ni