O'zbekiston ryespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

4-Mavzu: Uglerodli  po‟latlar 
 
 
Reja: 
1. 
Umumiy ma‟lumotlar; 
2. 
Uglerod va doimiy qo‟shimchalarning po‟lat xossalariga ta‟siri; 
3. 
Uglerodli po‟latlarning turlanishi va markalanishi; 
4. 
Avtomatbop po‟latlar. 
 
 
Tayanch iboralar: uglerodli po‟lat, konstruksion po‟latlar, asbobsozlik po‟lati, avtomatbop 
po‟latlar. 
Umumiy ma‟lumotlar 
 
Uglerodli  po‟latlar  spetsifik  xossalariga  ko‟ra  mashina  va  mexanizm  detallari  uchun  asosiy 
material hisoblanadi. 
 
Sanoatda ishlab chiqariladigan po‟latlar kimyoviy tarkibi jihatidan birmuncha murakkab qotishma 
bo‟lib, ularda temir bilan ugleroddan tashqari boshqa elementlar ham, jumladan, Mn, Si, P, S, O, N, H, 
ba‟zida  qisman  Cr,  Ni,  Cu  va  boshqalar  bo‟ladi.  Uglerodli  po‟latlarda  doim  mavjud  bo‟ladigan 
elementlar miqdori ma‟lum foizdan, masalan, Mn

0,7%, Si 

0,5%, P 

0,05%, S

0,05% dan oshmasligi 
kerak. 
 
Po‟latlar  tarkibidagi  H
2
,  N
2
  va  O
2
  miqdori  ishlab  chiqarish  usuliga  qarab  turlicha  bo‟ladi,  lekin 
ularning  miqdori  0,0002  –  0,1%  dan  oshmasligi  lozim.  Po‟latdagi  erkin  gazlar  bo‟shliqlar,  temir  va 
boshqa  elementlarda  eriganlari  esa  qattiq  eritmalar  yoki  turli  kimyoviy  birikmalar  (gidridlar,  nitridlar, 
oksidlar)  hosil  qilishi  mumkin.  Shuning  uchun  ular  po‟latning  xossasini  yomonlashtiradi.  Po‟latda  bu 
gazlarning miqdori oz bo‟lgani maqsadga muvofiq. 
 
Uglerod va doimiy qо‟shimchalarning pо‟lat xossalariga   ta„siri                                                                                 
Tarkibida 2,14 % gacha uglerodi bо‟lgan temir - uglerod qotishmalari uglerodli pо‟latlar deb ataladi. 
Uglerodli  pо‟latlar tarkibida ugleroddan tashqari kremniy, marganes,  oltingugurt,  fosfor, azot,  kislorod, 
vodorod  kabi  elementlarning  qо‟shimchalari  bо‟ladi  va  ular  doimiy  qо‟shimchalar  deb  ataladi.  Ular 
foydali (marganes, kremniy) va zararli (S, P, N, O, H) qо‟shimchalar guruhlariga bо‟linadi. 
Uglerod  -  asosiy  qо‟shimcha  sanaladi.  Uglerod  pо‟latning  mexanik  xossalariga  kuchli  ta„sir  kо‟rsatadi 
(11 - rasm). 
Tarkibida  uglerodning  ortishi  bilan  pо‟latning  qattiqligi  (НВ),  mustahkamligi  (

в
)  ortib  boradi,  zarbiy 
qovushoqligi (а
н
), hamda plastikligi (

,

) esa kamayadi. Shuningdek, issiqlik va elektr о‟tkazuvchanligi, 
magnitlanish xususiyatlari ham kamayadi.        
Uglerod  miqdori  ortishi  bilan  pо‟latning  kesib  ishlanuvchanligi,  toblanuvchanligi  yaxshilanadi, 
payvandlanuvchanligi esa pasayadi. 
Zararli elementlar pо‟lat xossalariga salbiy ta„sir kо‟rsatadi. Bu  qо‟shimchalar ta„sirida pо‟latning issiq 
va  sovuq  holatdagi  mо‟rtligi  ortadi,  plastikligi  va  qovushoqligi  kamayadi.  Lekin  ba„zi  vaqtlarda  pо‟lat 
tarkibidagi fosfor miqdori oshiriladi. Chunki, fosfor qо‟shilganda pо‟latni kesib ishlash osonlashadi, mis 
bilan birgalikda pо‟latning korroziyabardoshligini oshiradi.