|
«Baliq skeleti» sxemasi
- muammoning butun doirasi
(maydoni)ni ifoda etish va
uning
echimini
topishga
imkoniyat beradi.
Tizimli,
ijodiy,
tahliliy
mushohada
qilish
ko'nikmalarini rivojlantiradi
215
10 - laboratoriya ishi
Cho‟yanlarning mikrostrukturalarini o‟rganish
Ishning maqsadi: Oq, kulrang, bolg‟alanuvchan va puxtaligi yuqori bo‟lgan cho‟yanlarning
mikrostrukturalarini o‟rganish malakasini egallash; shu cho‟yanlarning mexaniq xossalariga baho
berish; ularning ishlatilish sohalarini aniqlash.
Nazariy ma„lumotlar
Cho‟yanlarda uglerodning va doimiy qo‟shimchalarning miqdori po‟latlardagiga nisbatan
ko‟proq bo‟ladi. Cho‟yanlarning mexaniq xossalari po‟latlarnikiga nisbatan pastroq bo‟lsada, ularning
texnologik xossalari ancha yuqoridir (kam kirishuvchan, nisbatan past haroratda suyuqlanuvchan, yaxshi
kesib ishlanuvchan, yemirilishga chidamli...). Shu sababli cho‟yanlar turli detallarni tayyorlash uchun
yaroqli konstruktsion material sanaladi.
Domna pechida olinadigan cho‟yan, ko‟p xollarda, oq cho‟yandir. Uning tarkibidagi uglerod
kimyoviy birikma-sementit (Fe
3
С) holida bo‟ladi. Shuning uchun u juda qattiq va mo‟rtdir.
Strukturasiga binoan oq cho‟yan quyidagi turlarga bo‟linadi:
а) evtektikagacha bo’lgan oq cho’yanlar (2,14...4,3% С). Strukturasi perlit, ledeburit va
ikkilamchi sementitdan iborat bo‟ladi (10.1-rasm, a). Perlit-qora dog‟lar, ledeburit-qora nuqtalar,
sementit oqish polosalar;
b) evtektikaviy oq cho‟yan (4,3% С) strukturasi ledeburitdan (perlit bilan sementitning
mexaniqaviy aralashmasi) iborat bo‟ladi (10.1-rasm, b).
v) evtektikadan keyingi oq cho‟yanlar (4,3...6,67%С) ning strukturasi birlamchi sementit bilan
ledeburitdan iborat bo‟ladi (10.1-rasm, v).
216
10.1-rasm. Oq cho‟yanlarning mikrostrukturasi:
a – evtektikagacha bo‟lgan cho‟yan; b – evtektika cho‟yani; v – evtektikadan keyingi cho‟yan.
Tarkibi asosan sementit va ledeburitdan iborat bo‟lganligidan oq cho‟yanlarning mo‟rtligi va
qattiqligi juda yuqori bo‟lib, ular juda qiyin kesib ishlanadi. Shu sababli oq cho‟yanlar mashinasozlikda
kam ishlatiladi. Ulardan rudalarni maydalagich sharlar, quyma detallarni tozalaydigan yulduzchalar,
prokat juvalari, cho‟yan g‟ildiraklar tayyorlanadi. Ular asosan po‟lat ishlab chiqarish va
bolg‟alanuvchan cho‟yanlar olish uchun ishlatiladi.Mashinasozlikda kulrang (СЧ), bolg‟alanuvchan
(КЧ) va puxtaligi yuqori bo‟lgan (ВЧ) cho‟yanlardan har xil detallar tayyorlanadi. Bu cho‟yanlarning
strukturasi metall asos (ferrit, perlit, ferrit+perlit) va erkin holatdagi uglerod-grafitdan tashkil topgan
bo‟ladi. Cho‟yanning metall asosi uning qattiqligiga, puxtaligiga, yemirilishiga chidamliligiga ta„sir
etadi. Cho‟yanning cho‟zilishdagi mustahkamlik chegarasi, plastikligi, shuningdek yemirilishga
chidamlilik darajasi grafitining shakliga, o‟lchamlariga, miqdoriga va joylashish xarakteriga bog‟liqdir.
Kulrang cho’yan. Cho‟yan quymalari sekin sovitilsa, shuningdek uning tarkibida kremniy
miqdori ko‟p bo‟lib, marganets oz bo‟lsa, kulrang cho‟yan hosil bo‟ladi. Bu cho‟yan tarkibidagi
uglerodning ko‟p qismi yoki hammasi plastinkasimon grafit tarzida bo‟ladi. Grafitning plastinkasimon
shaklini cho‟yanning metall asosida mavjud bo‟lgan darzlar sifatida qarash mumkin (10.1-a,b rasm).
Grafitning bu shakli cho‟yanning puxtaligini kamaytiradi.
10.1-jadval
Kulrang cho’yanlarning xarakterislikasi
Markasi
Mexaniq xossalari
Strukturasi
Ishlatilishi
В
кг/мм
2
ЭГ
кг/мм
2
НВ,
кг/мм
2
Сч – 00
-
-
-
Ferritli
Qutilar, g‟iloflar
Сч 12-28
12
28
143-229
Ferrit-
Trubalar,
cho‟yan
217
perlitli
qoliplar ...
Сч 15-32
15
32
163-229
Perlit
–
ferritli
Trubalar,
cho‟yan
qoliplar ...
Сч 28-48
28
48
170-241
Perlitli
Trubalar,
porshen
halqalari,
stanok
staninalari,
nasos
korpuslari, maxo-viklar,
blok
golov-kasi,
shesternyalar,
ramalar,
karterlar
Сч 32-52
32
52
187-225
Perlitli
Puxtaligi yuqori bo’lgan cho’yanlarning strukturalari ferrit+perlit yoki perlit bilan sharsimon
grafit donalaridan iborat bo‟ladi (10.3-rasm, d). Bunday cho‟yan olish uchun so‟yuq cho‟yanni qolipga
qo‟yish oldidan unga ferrosilitsiy (grafitlanish markazlarining sonini ko‟paytirish uchun) va magniy
yoki tseriy (grafitni shar shakliga keltirish uchun) qo‟shiladi. Grafit shar shaklida bo‟lganligi uchun
cho‟yanning metall asosining yaxlitligi deyarli buzilmaydi, bu esa cho‟yanning puxtaligi va plastikligini
oshiradi.Bunday cho‟yanlar quymakorlik po‟latlarining o‟rnida ham ishlatilishi mumkin. Ulardan
avtomobil dvigatellarining tirsakli va taqsimlovchi vallari, tsilindr gilzalari kabi detallar tayyorlanadi.
Mashinasozlikda ВЧ 60-2, ВЧ 45-5 markali cho‟yanlar ko‟proq ishlatiladi.
10.2-rasm. Cho‟yan tarkibida uchraydigan grafitning shakllari:
a-plastinkasimon; b–sharsimon; v–bodroqnusxa (pag‟a-pag‟a).
218
10.3-rasm. Cho‟yanlarning strukturalari: g – perlitli kulrang cho‟yan; d – ferrit-perlitli kulrang cho‟yan;
ye-ferritli bolg‟alanuvchan cho‟yan; j-ferrit-perlitli bolg‟alanuvchan cho‟yan;
z-ferrit-perlitli puxtaligi yuqori bo‟lgan cho‟yan
219
10.2-jadval
Puxtaligi yuqori bo’lgan cho’yanlarning tavsifnomasi
Markasi
Mexanik xossalari
Ishlatilishi
ζ
В
,
кГ/мм
2
Nisbiy
uzayishi,
δ,%
Zarbiy
qovushoq-
ligi, а
Н
,
kGm/sm
2
Qattiq-ligi,
HB,
kGk/mm
2
ВЧ 40-10
40
10
4,0
156...197
Tirsakli va taqsimlovchi vallar,
silindr
gilzalari,
tishli
g‟ildiraklar, karterlar
ВЧ 45-5
45
5
2,5
170...207
ВЧ-50-2
50
2
4,5
170...255
ВЧ 60-2
60
2
2,0
197...269
Do'stlaringiz bilan baham: |
