Ozbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

V. Mashg‘ulotga  yakun yasash – 5 minut      
           Tinglovchilarning  o‘tilgan  mavzu  bo‘yicha  savollariga  javob  berish,    yakuniy  xulosa 
chiqarish hamda keyingi amaliy  mashg‘ulotga topshiriqlarni   tarqatish.  
            
Mashg‘ulotda foydalanish uchun materiallar 
O‘qitishning  didaktik  usullari  va  uning  o‘rni  bilan  yangilab  borish  o‘qituvchilar  oldiga 
yosh avlodni kamol toptirishdek muhim vazifa qo‘yadi.  
O‘qitish  usuli  deganda  ta’lim  jarayonida  o‘qituvchi  va  o‘quvchilarning  kutilgan 
maqsadga erishish yo‘lidagi birgalikdagi faoliyati tushuniladi. 
Maktab  ta’limi  tizimida  o‘qitish  bilan  birga  «uslub»  va  «vosita»  terminlari  ham 
ishlatiladi.  
Uslub  –  ma’lum  o‘quv  materialini  o‘tishda  qo‘llanilayotgan  asosiy  o‘qitish  usuli  bilan 
birga ikkinchi bir o‘qitish usulini ayrim elementlaridan foydalanib ish ko‘rishdir. 
Masalan, bir mavzuni maktab ma’ruzasi bilan bayon qila turib, yo‘l-yo‘lakay o‘quvchilar 
bilan  savol-javob  yuritilsa  yoki  ko‘rgazmali  qurollardan  foydalanib  izoh  berib  o‘tilsa,  asosiy 
usulning yo‘nalishi o‘zgartiriladi va u usulga nisbatan uslub bo‘lib qoladi. 
Vosita  –  ma’lum  o‘qitish  usulini  muvaffaqiyatli  amalga  oshirmoq  uchun  zarur  bo‘lgan 
yordamchi o‘quv materiallari – asbob, qurol, apparat va shu kabilardan foydalanishdir.  
Ta’lim jarayonidagi o‘quv materiallarining harakteriga qarab tanlangan o‘qitish usullari u 
yoki bu uslub va vositalarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi mumkin. Biroq qaysi o‘qitish usuli, uslub 
va  vositalardan  foydalanish  zarurligi  hammadan  oldin  u  yoki  bu  o‘quv  fanlarning  o‘ziga 
bog‘liq. 
Hozir  boshlang‘ich  sinf  ta’lim  tizimida  o‘quvchilarga  bilim  berishning  eng  qulay 
imkoniyatlariga asoslangan  o‘qitish usullarini quyidagilarga bo‘lish mumkin: 
1.  O‘qitishning og‘zaki usuli. 
A) hikoya;  
B) suhbat;  
V) maktab ma’ruzasi. 
2. Analetik sintetik tovush usuli. 

---

 
 
 
20 
3. Suhbat usul. 
4. Ko‘rgazmali usul  
5. Qisman izlanuvchanlik usuli 
6. Tushuntirish va bayon qilish usuli. 
7. Reprodektiv usul. 
O‘qitishning  og‘zaki  usuli  3  turga  bo‘linadi:  o‘qituvchining  hikoyasi,  suhbat  va  maktab 
ma’ruzasi   
O‘qituvchinig so‘zi bilan bog‘liq bo‘lgan turli usullardan boshlang‘ich va yuqori sinflarda 
turlicha  foydalaniladi.  Boshlang‘ich  sinflarda  o‘qituvchining  yorqin  emotsional  hikoyasi 
ustunlik qilib, keyinchalik bu suhbat bilan tobora kengroq to‘ldirib boriladi.  
Hikoya  –  bu  usul  maktab  ta’limining  hamma  bosqichlarida  qo‘llaniladi.  Boshlang‘ich 
sinflarda esa ancha qisqa va aniq bo‘ladi. 
Analitik-sintetik tovush metodi no‘tq haqida, no‘tqning gaplardan, gaplarning so‘zlardan, 
so‘zlarning  bo‘g‘inlardan,  bo‘g‘inlarning  tovushlardan  tuzilishini,  o‘rgatishda,  so‘zdan 
o‘rganiladigan  tovushni  ajratib  olish,  uni  o‘rganilgan  harflarga  qo‘shib  o‘qishga,  yozishga 
o‘rganishda  amal  qiladi.  Bu  kabi  tahlil  ishlari  asosan  savol-javob  usulida  olib  boriladi. 
SHuning  uchun  ham  bu  davrda  qo‘llaniladigan  asosiy  usul  ta’limdagi  suhbat,    savol-javob 
usuli sanaladi. 
Suhbat metodi o‘quvchilarni faollashtiradi, no‘tqiy vaziyatga soladi. Savol-javob usulida 
darsni maqsadga muvofiq uyushtirish uchun o‘qituvchi har bir material yuzasidan beriladigan 
savollarni  oldindan  tuzib  olishi  lozim,  beriladigan  savollarni  kelgusi  bilimlar  uchun  zamin 
hozirlashga ham e’tibor qaratish zarur.  
Bu  sahifadagi  rasm  yuzasidan  quyidagi  tarzda  tuzilgan  savollar  o‘quvchilarni  kelgusida 
otni,  sifatni,  sonni,  fe’lni  o‘zlashtirishlariga  zamin  yaratadi  va  turli  tipda  gaplar  tuzishga 
o‘rgatadi.  
Rasm yuzasidan tuzilgan savollar 4-5 tadan oshmasligi, 3-4 so‘zli bo‘lishi lozim. Suhbat 
usuli  darsning  har  bir  bosqichida  o‘tilganlarni  so‘rash,  yangi  bilim  berish,  yangi  mavzuni 
mustahkamlash, tekshirish, yakunlash jarayonida qo‘llaniladi.  
Ko‘rgazmalilik metodi. Bu usulni chex pedagogi An Yamos Kamenskiy ta’limning asosiy 
qoidasi deb biladi: «Sinfga surat olib kirishing bilan soqov ham tilga kiradi». Ayniqsa, ta’lim 
jarayonida mavhum tafakkuri yaxshi rivojlanmagan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining barcha 
sezgi  organlari  ishtirok  etishi  kerak:  ko‘rish,  eshitish  xatto  ta’m  bilish  sezgisi  ham.  CHunki 
ular aniq narsa predmet xodisaga qarab fikrlaydi. Ta’limda o‘quvchilarning bu xususiyatlarini 
hisobga olish zarur. Bu «Alifbe» darsligida ham hisobga olingan. Unda predmet va mazmunli 
rasmlar gap, bo‘g‘in va so‘zga oid nusxalar, tabiat qo‘ynida dars  o‘tish, mo‘zeylarga sayohat 
o‘tkazish asosidagi darslar ko‘rsatmali usulda o‘tkazilgan dars sanaladi. 
Qisman  izlanuvchanlik  usuli  ham  o‘quvchilarni  o‘ylashga,  mushohada  yuritishga 
undaydi,  aqlni  charxlaydi.  Buning  uchun  ham  oldindan  savollar  tuzib  kelinadi.  Berilgan 
savollar shunday tuzladiki, o‘quvchini izlashga undaydi. Diqqat o‘qituvchiga tortiladi. SHunda 
o‘qituvchi bu savolga o‘zi javob beradi. Qisman izlanuvchanlik usuli asosan yangi beriladigan 
tushuncha  va  bilimlarni  o‘rgatishda  qo‘llaniladi.  Masalan,  rasmga  qarab  tushirilgan  harf  va 
so‘zni topib, o‘rniga qo‘yish yarim izlanish usulida hal qilinadi (tovush uchun, so‘z uchun).  
Tushuntirish va bayon qilish usuli ham o‘qituvchining no‘tq madaniyatiga e’tibor berishi, 
sodda,  ravon,  ifodali  qilib  so‘zlashi,  materialni  izchil  reja  asosida  bayon  qilishi  lozim.  Bola 
tabiatan  ortiqcha  ko‘pso‘zlikni  yoqtirmaydi.  SHuning  uchun  o‘quvchilarning  tinglab  o‘tirish 

---

 
 
 
21 
imkoniyatlarini  hisobga  olish  zarur.  Tushuntirish  va  bayon  qilish  usuli  yangi  mavzuni  yoki 
mavzuni tushunolmay qolgan o‘rinlarini qayta o‘rgatishda qo‘llaniladi.  
Reproduktiv  usul  o‘quvchilar  uchun  tayyor  gap,  so‘z,  bo‘g‘in, tovush  nusxalari  beriladi. 
O‘quvchilar  nusxaga  qarab,  shuncha  so‘zli  gap  tuzadilar,  uning  birinchisi  so‘zi  qanday  harf 
bilan yozilish, oxiriga qanday belgi qo‘yilishini izohlaydilar.  
 
Bo‘g‘inlar soniga qarab,  (                        ) so‘z o‘ylab topadilar, uni bo‘g‘inga bo‘ladilar, 
bo‘g‘inlar sonini nusxadagiga taqqoslaydilar, bu bilan so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qishga 
tayyorlanadilar. Tovush nusxali so‘zlar ham o‘quvchilarni fikrlashga, izlanishga da’vat etadi.  
 
Masalan:                                   nusxalarning unlilar o‘rnashgan joyiga qarab, o‘nga xos 
so‘zlarni tahlil qiladilar. Yozuv darslarida asosan reproduktiv metodda ish olib boriladi. 
O‘quvchilar daftar va doskadagi ko‘rgazmali qurollardagi namunaga qarab, nusxa 
ko‘chiradilar.  
 Reproduktiv  metod  o‘qituvchining  tushuntirishlari  asosida  amal  qiladi.    O‘qituvchi  har 
bir harfni qaerdan boshlanishi, qanday davom ettirilishi, uning boshqa harfga ulanishi haqida 
tushuntirish  beradi.  Biroq,  nusxa  ko‘chirish  avtomatik  nusxa  ko‘chirish  bo‘lib  qolmasligi 
kerak.  O‘quvchiga  yoziladigan  bo‘g‘in,  so‘z  va  gapi  oldin  o‘qitilishi  kerak.  O‘quvchi 
harflarning  ulanishini  ko‘zatib,  o‘zlashtirishi  zarur.  So‘z  ayniqsa,  yozilishida  xato  qilinishi 
mumkin bo‘lgan so‘zlar, bo‘g‘in, tovush, tovush harf jihatidan tahlil qilinishi kerak. Bir harfni 
almashtirib qo‘yish bilan so‘z ma’nosining o‘zgarishiga ta’limiy o‘yinlar daftar sahifasidagi til 
materiallariga bog‘lab o‘tkazish, o‘quvchilarda imloviy sezgirlik uyg‘ota boradi. 
Imlo  qoidalari  –  savodxonligimiz  asosidir.  Darhaqiqat  imlo  qoidalarini  yaxshi  
o‘zlashtirmasdan turib savodxonlikka erishib bo‘lmaydi. So‘z va morfemalarni to‘g‘ri yozish 
uchun ma’lum bir qonun-qoidalarga tayaniladi. Shu maqsadda imlo qoidalari yaratiladi. Davr 
talablari  asosida  imlo  qoidalari  takomillashib,  o‘zgarib  boradi. 1930  yilda  lotin  yozuvi,  1940 
yilda  kirill  yozuvi  uchun  imlo  qoidalari  ishlab  chiqilgan.  1956  yil  4  aprelda  “O‘zbek  
orfografiyasining  asosiy  qoidalari”  tasdiqlanib,  amalda  qo‘llanishga  joriy  qilingan.  Shundan 
beri o‘tgan vaqt davomida ushbu imlo qoidalariga rioya qilib kelindi.   
Harflarning  imlo  qoidalarini  tuzishda  tovushning  fonetik  tavsifi  hamda  uning  ayrim 
imloviy  xususiyatlari  e’tiborga  olinadi.  Masalan,  a,o,i,u  unlilarining  imlo  qoidalarida 
yuqoridagi har ikki xususiyat o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, o‘ va e unlilarining imlo qoidalarida 
faqat tovushlarning fonetik tavsifi tamoyiliga asoslanilagan.  
Harflar  imlosi  1-qoidadan  32-qoidagacha  davom  etadi.  Bunda  1-6-qoidalar  unlilar 
imlosi,  7-qoida  yonma-yon  kelgan  unlilar  imlosi,  8-30-qoidalar  undoshlar  imlosi,  31-qoida 
yonma-yon  kelgan  undoshlar  imlosi  va  32-qoida  to‘tuq  belgisining  qo‘llanishi  qoidalaridan 
iborat. 
Yoshlar  –  ertangi  kunning  egalari,  ularning  qanday  kelajak  qurishlari,  qanday  inson 
bo‘lishlari ustozlarga bog‘liq.  
Murabbiylar  kimlar?  Ular  o‘qituvchilar,  tarbiyachilar,  ota-onalar,  bir  so‘z  bilan 
aytganda, odamlarga yaxshilikni o‘rgatishni hohlagan hamma yaxshi insonlardir. Birovga ilm 
o‘rgatib bu dunyoning sifatini yaxshilashga kirishishdir. Bu bebaho yumush, ulug‘ faoliyat. 
Murabbiylikda  ta’tilga  chiqish,  sog‘ligi,  kayfiyatiga  qarab  faoliyatni  to‘xtatish,  degan 
gap  yo‘q.  Yo‘lda  ham,  cho‘lda  ham,  hamma  fasl,  hamma  manzilda,  qo‘yingki  umringizning 
oxirgi nuqtasigacha siz ish ustidasiz, izlanishdasiz. 

---

 
 
 
22 
Bola  tarbiyasi  inson  hayotida  hamisha  muhim  ish  bo‘lib  kelgan  va  shunday  bo‘lib 
qoladi.  O‘z  farzandini  kelajakka  munosib  qilib  tarbiyalay  olmaydigan  jamiyat  hech  qachon 
rivojlanmaydi.  
Ta’lim-tarbiya  –  ong  mahsuli,  lekin  ayni  vaqtda  ong  darajasi  va  uning  rivojini  ham 
belgilaydigan omildir.  
Binobarin, ta’lim-tarbiya tizimini o‘zgartirmasdan turib, ongni o‘zgartirib bo‘lmaydi.  
Ongni,  tafakkurni  o‘zgartirmasdan  turib  biz  ko‘zlagan  oliy  maqsad  –  Ozod  va  obod 
jamiyatni barpo etib bo‘lmaydi.  
Shuning  uchun  Prezodentimiz  ta’lim  sohasida  katta  islohot  qilish  tashabbusini 
boshladilar.  
1997  yil  29  avgust  kuni  O‘zbekiston  Oliy  Majlisining  I-chaqiriq  9-sessiyasida  “Ta’lim 
to‘g‘risida”gi  Qonun  va  “Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi”  qabul  qilindi.  Bu  ikki  hujjatning 
qabul  qilinish  mamlakatda  ta’lim  tizimida  bo‘lgan  diqqat-e’tiborni  yana  bir  karra  yuqori 
o‘ringa  ko‘tardi.  Ayniqsa,  yurtboshimiz  ta’limning  poydevori  bo‘lgan  bolaning  xat-savodi, 
fe’l-atvori,  tafakkuri  va  dunyoqarashi  Shakllanadigan  boshlang‘ich  ta’limga  alohida  e’tibor 
berdilar.  Bolaning  boshlang‘ich  sinflaridagi  faoliyatini  to‘g‘ri  yo‘lga  qo‘yish,  uning 
savodxonligini  chiqarishda  asosiy  va  muhim  ishdir.  Yosh  avlodga  fan  asoslaridan  chuqur  va 
mustahkam  bilim  berish,  ularni  amalda  qo‘llash  malakalarini  yaratishda  savod  o‘rgatish 
jarayoni mas’uliyatli davr hisoblanadi.  
Ma’lumki,  savod  o‘rgatish,  o‘qish  darslarining  asosiy  vazifasi  o‘quvchilarga  tovush  va 
harfni  tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffo‘zini o‘rgatish orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, ifodali 
o‘qish ko‘nikmalarini Shakllantirishdan iborat.  
Yozuv ko‘nikmalaraini Shakllantirish ham bevosita no‘tq hamda tafakkur faoliyati bilan 
bog‘liq. Shu tufayli yozuv daftari ham savod o‘rgatish jarayonining davrlashtirishga mos holda 
tuziladi.  O‘quvchilar  tayyorlov  davrining  birinchi  bosqichida  yozuv  chiziqlarini  farqlash 
asosiy yozuv chizig‘i yordamchi yozuv chizig‘i harf elementlarini yozish, elementlar oralig‘ini 
chamalash  orqali  ular  orasida  bir  xilda  masofa  qoldirib,  hoshiyalar  ustidan  chizishni  mashq 
qilish orqali qo‘lni yozuvga tayyorlash ishlarini bajaradilar.  
Orfografik ko‘nikma va malakalarini muvafaqqiyatli egallash grafik malakalarining  
qay  darajada  Shakllanganligiga  bog‘liq.  Ehtiyotsizlik  va  befarqlik  bilan  yozilgan  chiroyli 
yozuv  talablariga  javob  bermaydigan  yozuv  o‘quvchilarining  orfografiyasini  yana  ham 
pasayishiga  olib  keladi.  Yozuva  xunuk,  yozishni  yaxshi  bilmaydigan  bola  yozma  ishini 
beparvo,  o‘ylamasdan  yozadi,  o‘z  xatolarini  ham  sezmaydi.  Grafik  malakalarni  egallamagan 
o‘quvchilarning yozma ishlarida grafik malakalarni yaxshi egallagan o‘quvchilarning ishlariga 
nisbatan imlo xatolar ko‘p  uchraydi. O‘quvchi grafik malakalarni qanchalik tez egallab olsa, 
to‘g‘ri yozuv mashqlarini shunchalik muvaffaqiyatli bajaradi.  
Grafik  malakalarsiz  to‘g‘ri  yozuvning  bo‘lishi  mumkin  emas.  Bola  qanchalik  chiroyli 
yozsa, undagi yangi narsalarni o‘zlashtirishga qiziqish ortadi, o‘z ishiga sinchkovlik va diqqat 
bilan  qaraydi,  yozuvini  ko‘zatib  boradi.  Yozuvini  dastlabki  payrtlarda  grafik  jihatdangina 
ko‘zatsa,  keyinchalik  orfografik  jihatdan  ham  ko‘zata  boshlaydi.  O‘qituvchi  bo‘nga  erishish 
uchun  xat-savod  o‘rgatish  davri  yozuv  darslarida  alohida  mas’uliyat  hissi  bilan  yondashuvi, 
har bir o‘quvchining qobiliyatini, ruhiyatini yaxshi bilishi lozim.  
O‘qituvchi  yozuv  darslarida  doimiy  ijodiy  izlanishda  bo‘lishi,  ta’limning  samarali 
usullaridan  foydalanishi,  imkoniyatdan  kelib  chiqib  yozuvga  o‘rgatishning  qulay  usullarini 
qo‘llashi lozim.