O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

Deviatsiya va uning turlari: 
 
Odatda  deviatsiyalar  o’spirinlik  davrida  yuzaga  keladi.  O’spirinlik  davri  yoshlik 
davrlari  ichida  eng  murakkabidir.  Uni  o’tish  davri  ham  deb  atashadi,  chunki  bu  davr 
mobaynida bolalikdan yigitlikka  o’tish ro’y beradi va bu jarayon o’smir rivojlanishining 

---

 
209 
barcha  jihatlari-anotomik-fiziologik  tuzilishi,  aqliy,  axloqiy  rivojlanishida  o’z  ta’sirini 
ko’rsatadi. 
 
O’smirlik davrida o’smir hayoti va faoliyatida jiddiy o’zgarishlar ro’y beradi, bu esa 
o’z  navbatida  ruhiyatning  qayta  shakllanishiga,  tengdoshlari  bilan  munosabatlarning 
yangi  shakllari  paydo  bo’lishiga  olib  keladi.  O’smirning  ijtimoiy  maqomi  o’zgaradi. 
Unga nisbatan kattalar tomonidan yanada jiddiyroq talablar qo’yila boshlaydi. 
Jamiyat  tomonidan  qabul  qilingan  hatti-harakatlar.  qoidalar  va  me'yorlardan 
chekingan  o`smirlarni  oqir    yoki  tarbiyasi    qiyin  yoki  tabiyasi  oqir    o`smirlar  deb 
atashadi.  
Tarbiyasi  qiyin  o`smirlar  deganda  turli  xil  sabablarga  ko`ra  pedagogik  ta'sirlarga 
qarshi  chiquvchi  bolalar  tushuniladi.  Jamiyatda  o`rnatilgan  me'yor  va  qoidalarga  rioya  
qilmaydigan shunday tarbiyasi oqir o`smirlarni ilmda deviatsiya deb atashadi.  
Deviant  hatti-harakat-bu  psixik  sog`lom  shaxslar  tomonidan  me'yoriy  qoidalarni 
buzish hollaridir. 
 
Deviatsiya-  bu  ijtimoiy  pedagogik  muammo  bo`lib,  inson  ruqiy  olamidagi,  uning 
atrofidagi  muhitning  o`zgarish  hollari  Bilan  bog`liq.  Bu  hol,  ayniqsa,  o`smir  yoshdagi 
bolalarga  xosdir.  Chunki  bu  yosh  eng  qiyin  va  murakkab  davr  bo`lib,  bu  yoshdagi 
bolalarning anatomo-fiziologik, intellektual, axloqiy va boshqacha jihatlarida o`zgarishlar 
ro`y beradi. Bu o`zgarishlar o`z navbatida ularning psixikasida uzgarishlar ruy berishiga 
zamin  yaratadi.  Ularning  ijtimoiy  statusida,  jamoada  o`zini  tutishida  o`zgarishlar  ro`y 
berib, ularni ko`proq «Men kimmanq”-degan savol qiynaydi. 
 
Deviatsiya  o`z  ichiga  deviant,  delinkvent  va  kriminal  hatti-harakatlarni 
birlashtiriradi. 
Deviant  hatti-harakat-bu  kichik  ijtimoiy  munosabatlar  (oila,  maktab)  hamda 
xarakter,  jinsiy  va  yosh  xususiyatlari  jiqatidan  yaqin  kichik  ijtimoiy  guruhlarga  xos 
ijtimoiy  me'yorlardan,  hatti-harakatlar  va  qoidalardan  og`ish,  chekinishning  bir  turidir. 
Ya'ni bu turdagi harakatni intizomsizlikdeb ham atash mumikn.  
Agressiya, chaqiriq, ishda va mehnat faoliyatida o`z boshimchalikka yo`l qo`yish, 
bolalar  va  o`smirlarning  ichkilikka  berilishi,  daydib  yurishlari,  oliftagarchilik  qilishlari, 
assotsial  xarakatlarga  berilish  kabilar  deviant  xarakatlarning  asosiy  ko`rinishlaridir. 
Ma'lum  vaziyatlarda bolalar  va o`smirlarning  shu kabi hatti-harakatlarni namoyon etishi 
deviant harakatlarning tipik xususiyatidir. 
Delinkvent hatti-harakat- deviant qarakatlardan farqli o`laroq, ular vaziyat ta'sirida 
emas, balki yuqoridagi kabi assotsial xarakatlarning quyidagi turlari mavjud: 
· 
haqoratlash, xo`rlash, azoblash va undan huzurlanish kabi agressiv  
bosqinchilik harakatlar; 
· 
Kichik  o`g`riliklar,  ta'magirlik,  avtotransport  va  boshqada  kerakli  buyum  va 
anjomlarni  o`qirlash  kabi  moddiy  foyda  ko`rishga  qaratilgan  o`z  shaxsiy  mafaati 
yo`lidagi xarakatlar; 
· 
Narkotiklar sotish va tarqatish. 
Kriminal  hatti-harakat-  bu  jinoiy  javobgarchilikka  tortilishga  yoshi  yetgan 
shaxslarning  huquqlarga  zid  harakatlari  bo`lib,  ular  ustidan  jinoiy  ish  qo`zg`atilish 
jarayonidir. Kriminal harakatlarga deviant va delinkvent xarakatlar asos yaratadi.