O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi a. Qodiriy nomli jizzax davlat pеdagogika instituti

I.G.Pestalossi  1746  yilda  shveytsariyalik  shifokor  oilasida  tug'ilgan.  U  o'z 

zamonasining  mashhur  pedagogi  bo'lgan.  Uning  fikrlari  haligacha  pedagogika  sohasida 

qo'llanib kelinadi. U «Gertruda o'z bolalarini qanday qilib o'qitadi», «Kuzatish a!ifbosi», 

«Son  to'g'risida  ko'rsatmali  ta'lim»,  «Oqqush  qo'shig'i»  kabi  asarlarni  yaratdi. 

I.G.Pestalossining  fikricha,  bolaga  berilayotgan  tarbiya  tabiat  bilan  uyg'un  boiishi  kerak. 

U Ya.A.Komenskiy, Jan Jak Russolarning ushbu g'oyasiga amal qildi: 

«Insoniy  kuchlarning  o'sishi  uchun  tabiat  qilayotgan  harakatga  yordam  berilmasa, 

bu  harakatlar  odamlarni  hayvoniy-hissiy  xususiyatlardan  sekinlik  bilan  qutqaradi.  To'g'ri, 

tarbiya esa ularni, ya'ni barcha insoniy kuchlarni o'stirishga yordam beradi». 

I.G. Pestalossi bolalarning aqliy kamolotini o'stiruvchi quyidagi didaktik qoidalarni 

olg'a suradi: 

1.  Ta'limning tabiat bilan uyg'unligi. 

2.  Oddiydan murakkabga yo'naltirish. 

3.  Bolaning kuch va qobiliyatiga moslashtirish. 

4.  Ko'rsatmalilik. 

I.G.Pestalossi boshlang'ich ta'lim xususiy  metodikasining  asosini yaratdi. Bunda u 

ona  tili,  hisob,  geografiya,  o'lkashunoslik  fanlaridan  elementar  ta'lim  berish  mazmunini 

asoslab  berdi  va  bola  tilini  boyitish  uchun  geografiya,  tibbiyot  fanlarining  ham  uzviy 

ravishda olib borilishini tavsiya etgan edi. 

I.G.Pestalossi  dunyo  pedagogika  fanining  taraqqiyotiga  katta  hissa  qo'shib,  o'z 

asarlari bilan o'ziga haykal yaratgan olimdir. 

Rus milliy pedagogikasining asoschisi K.D.Ushinskiy 1824 yili Rossiyaning Tula 

shaxrida  tug'ilgan.  U  «Bolalar  dunyosi»,  «Ona  tili»,  «Muallimlar  uchun  qo'llanma» 

asarlarini yozgan. 

K.D.Ushinskiy  boshlang'ich  maktabdagi  ta'lim  mazmunini  asoslab  berish  bilan 

birga  undagi  qonun-qoida,  tartib,  metod  va  vositalarini  ham  ishlab  chiqib,  didaktika 

 

12 

faniga  katta  hissa  qo'shdi.  Bu  esa  ajoyib  yangilik  sifatida  muhim  ahamiyat  kasb  etdi.  U 

eng avvalo o'qitishni bolalar mehnati bilan bog'lashni tavsiya qildi. 

K.D.Ushinskiy  chet  el  maktablarida  olib  borilayotgan  ta'limtarbiyani  o'rganib, 

o'zining  «Pedagogik  adabiyotning  foydasi»,  «Boshlang'ich  ta'lim  metodikasi»  hamda 

«Ona so

l

zi» asarlarini yozdi. 

Maktabgacha  tarbiya  yoshidagi  bolalarni  tabiat  bilan  tanishtirish  masalalari  bilan 

juda ko'p pedagog-olimlar shug'ullanganlar: 

S.A.Veretenikova  «Bolalarni  tabiat  bilan  tanishtirish  metodikasi»  kitobida,  har  bir 

yosh  guruhidagi  bolalarni  yil  fasllariga  qarab  tabiat  bilan  tanishtirish  metodini  asoslab 

bergan. 

P.G.Samorukova tahriri ostidagi «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tabiat 

bilan  tanishtirish  o'quv  qo'llanmasida  tabiat  bilan  tanishtirish  metodlari,  vositalari  va 

usullari,  ish  shakllari,  bolalar  bog'chasi  hovlisidagi  tabiat  burchagini  tashkil  etish 

masalalari keng yoritilib berilgan. 

M.M.Markovskaya  «Bolalar  bog'chasida  tabiat  burchagi»  kitobida,  tabiat 

burchagini  tashkil  etishning  shart-sharoitlari,  undagi  xona  o'simliklari,  hayvonlar,  tabiat 

burchagidagi  mavsumiy  ishlar,  bolalarni  tabiat  burchagidagi  hayvonlar  bilan  tanishtirish 

yo'llarini ko'rsatib bergan. 

A.G.Grigoryans, U.B.G'ofurovalarning «Bolalar bog'chasida ekogik tarbiya» nomli 

qo'llanmalarida  ekologik  tarbiya  berish  metodlari,  yo'llarini  misollar  orqali  yoritib, 

shuningdek,  bolalarda  oddiy  izlanuvchanlik  faoliyatini  tarbiyalashning  yollari  haqida 

qimmatli maslahatlar berishgan. 

 

 

13 

1.2.    Maktabgacha  yoshdagi  bolalarga  ekologik  tarbiya  berish  mazmuni  va 

amaldagi ahvoli 

Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni tabiat bilan tanishtirish.  Maktabgacha 

yoshdagi bolalar ta'lim-tarbiyasiga qo'yilgan davlat talablari shu talablar asosida tuzilgan 

«Uchinchi ming-yillikning bolasi» tayanch dasturi (2000y) asosida amalga oshiriladi. 

Maktabgacha  ta'lim  yoshidagi  bolalarni  tabiat  bilan  tanishtirish  dasturning 

«Bolalarni  jismoniy  rivojlantirish»,  «BolaIarning  nutqi  va  tafakkurini  rivojlantirish», 

«Ma'naviymadaniy yetuklik» bo'limlarida o'z aksini topgan. 

Dastur bolalarning yoshi, psixologik hamda fiziologik xususiyatlariga mos ravishda 

aqliy,  axloqiy,  jismoniy,  estetik,  ekoiogik  ta'limtarbiya  berishni  o'z  oldiga  vazifa  qilib 

qo'ygan. Bu vazifani hal etishda «Ta'lim to'g'risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy 

dasturi»  hamda  «Sog'lom  avlod»  davlat  dasturi  tayanch  bo'la  oladi.  «Uchinchi  ming 

yillikning bolasi» dasturi yetti yoshgacha bo'lgan bolalar tarbiyasini o'z ichiga olib, ta'lim 

va tarbiyaning ma'lum qirralarini bog'chada singdirishni rivojlantiradi. 

Dasturning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 

—bolalarda  ilk  yosh  guruhdan  o'simlik  va  hayvonlarga  nisbatan  qiziqish  uyg'otish, 

ularni  jonivorlarga  mehr  bilan  munosabatda  bo'lishga  odatlantirish,  suv  va  undan 

foydalanish, yomg'ir va qor, issiq va sovuq havo haqida tasavvurlar hosil qilish; 

—2—3  yosh  davrdagi  bolalarni  tabiat  bilan  tanishtirishda  Quyosh  va  Oy  haqida 

tasavvur  hosil  qilish,  tirik  jonivorlardan  mushuk,  kuchuk,  jo'ja,  akvariumdagi  baliqlar, 

qafasdagi qushlarni kuzatish, ularning nomini aytish, harakatini ko'rsatishga o'rgatish; 

—daraxt, gul, o't-o'lanlarni farqlashga o'rgatish. Diqqatlarini  xonada o'stiriladigan 

gullarning go'zalligiga jalb qilish, ularni sug'orib turish zarurligini tushuntirish, nomlari 

tanish bo'lgan sabzavot va mevalarni farqlashga o'rgatish, o'simliklarni ehtiyot qilishga 

odatlantirish. 

— 

3 

yoshdan 

4 

yoshgacha 

bo'lgan 

bolalarga 

ta'lim-tarbiya  

haqida  dastlabki  tushunchalarni  berish:  ayrim  mcva  va  sabzavotlar  (olma,  uzum,  o'rik, 

olcha,  gilos,  qovun,  tarvuz,  karam,  sabzi,  voz'  pomidor  kabi),  gullaydigan  o'simlik  va 

daraxtlar (lola, atirgul, olma, o'rik kabi) bilan tanishtirish, ularning nomi va rangini to'g'ri 

aytishga  va  birbiridan  farqiashga  o'rgatish,  e'tiborlarini  ularning  go'zalligiga,  hidiga 

qaratish; 

— uy  hayvonlari  (kuchuk,  mushuk,  sigir,  qo'y,  echki,  ot)  bilan  tanishtirish, ularni 

 

14 

birbiridan  farqiashga  va  nomiarini  to'g'ri  aytishga  o'rgatish,  rasmlar  orqali  yovvoyi 

hayvonlar (bo'ri, quvon tulki, ayiq) bilan tanishtirish, ularni farqlashga va nomlarini to'g'ri 

aytishga o'rgatish; 

— qushlar (chumchuq, kaptar, musicha) va hasharotlar  (chumoli, kapalak kabilar) 

bilan tanishtirish, ularning nomlarini to'g'ri aytishga o'rgatish; 

— bolalarni istirohat bog'iga va hayvonot bog'iga (shaharda), bog', poliz va boshqa 

ekinzorlarga  (qishloqda)  sayrga  olib  chiqish  va  u  yerdagi  daraxt,  gul,  ekin  va  hayvonlar 

bilan tanishtirish, ehtiyotkorona munosabatda bo'lishga o'rgatish; 

— tabiat hodisalari — qor, yomg'ir, bulut, shamol haqida tasavvur hosil qilish; 

— bolalarda jonli tabiatga nisbatan mehribonlik hissini tarbiyalash, daraxt shohiga 

osilmaslik,  tosh  otmaslik,  gullarni  uzib  tashlamaslik,  maysalarni  payhon  qilmaslik, 

jonivorlarga ozor bermaslik zarurligini ularga anglatish; 

—4 yoshdan 5 yoshgacha bolalarga tabiat va uni asrash zarurati xakida ma’lumot 

berish.  Meva  va  sabzavotlar(olma-uzum,  qovun,  tarvuz,  nok,  shaftoli,  o’rik,  olcha, 

qulupnay,  sabzi,  karam,  pomidor,  piyoz,  kartoshka  va  boshqalar)  nomlarini,  shaklini, 

rangini,  va  ta’mini  aytib  berishga  o’rgatish.  Ulardan  qaysi  biri  qaеrda  (daraxt,  polizda 

kabi) o`sishi haqida tasavvur hosil qilish. 

— 

Gullar bilan tanishtirishda davom etish, ularning nomlarini to`g`ri aytishga, 

rangi  va  o`ziga  xos  bеlgilarini  ajrata  olishga  o`rgatish.  Xona  gullari  haqida  ma'lumot 

bеrish,  ulardan  ayrimlarining  nomini  aytishga  o`rgatish.  Ularni  parvarish  qilishga 

o`rgatish. 

— 

Uy  hayvonlari  (mushuk,  kuchuk,  sigir,  qo`y,  echki,  ot  va  boshqalar)  va 

ularning  bolalari  nomlarini  aytishga  o`rgatish.  Har  qaysi  uy  hayvoni  nima  bilan 

oziqlanishi haqida tasavvur hosil qilish. Ularning o`ziga xos xususiyatlari (yurishi, ovoz 

chiqarishi)ni o`rgatish. 

— 

Qushlar  (chumchuq,  musicha,  kaptar,  to`ti,  bulbul,  boy  hg`li,  qaldirg`och, 

qarg`a  va  boshqalar)ning  nomi,  katta  –kichikligi,  rangi,  qanday  ovoz  chiqarishi,  nima 

bilan  tanishtirish.  Bolalarda  jonli  tabiatga  nisbatan  mеhribonlik  hissini  tarbiyalash. 

Ularga  daraxt  shoxiga  osilmaslik,  tosh  otmaslik,  gullarni  uzub  tashlamaslik,  maysalarni 

payhon qilmaslik, jonivorlarga ozor bеrmaslik zarurligini anglash. 

— 5-6 yoshli bololarga tеvarak-olam va tabiat xodisalari xakida ma'lumot bеrish. 

Еr,osmon,  quyosh,  oy,  yulduzlar,  havo,  suv,  bulut,  yog'ingarchilik,  tuman,  shamol, 

 

15 

chaqmoq, momaqaldiroq kabi tabiat hodisalari haqida tasavvur hosil qilish; 

—jonli tabiat — o'simlik va hayvonot dunyosi bilan yaqindan tanishtirish, manzarali 

daraxtlar  (tol,  terak,  chinor,  tut,  qayrag'och,  arena),  mevali  daraxtlar  (olma,  olcha,  o'rik, 

shaftoLi  va  boshqalar),  dala  o'simliklari  (paxta,  piyoz,  lavlagi,  kungaboqar,  bug'doy  va| 

boshqalar),  buta  o'simliklari  (na'matak,  malina,  maymunjon  va|  boshqalar)  nomlari  bilan 

tanishtirish hamda ularni o'zaro farqlashga o'rgatish; 

— 

bolalarda  tabiat  go'zalliklaridan  zavq  olish  tuyg'usini  tarbiyalash, 

o'simliklarga  zarar  yetkazmaslik  (daraxt  shoxlarinij  sindimiaslik,  o'to'lanlarnr  bosmaslik, 

atrofmuhitni iflos qilmaslj kabilar)ni ularning ongiga singdirish; 

— 

UY 

hayvonlari 

bilan 

yaqindan 

tanishtirish, 

ularni 

parvarish 

qilishga o'rgatish, yovvoyi hayvonlar bilan tanishtirish (hayvonot 

bog'iga  sayr  qilish,  rasmlar,  multfilmlar  va  boshqa  teleko'rsatuvlarni  tomosha 

qilish  yordamida),  hayvonlarning  (maymun,  yo'lbars,  she’r,  bo'ri,  tulki,  ayiq,  fil, 

olmaxon, kiyik, bug'u kabilarning)' nomlarini aytishga o'rgatish; 

— bolalarning  qushlar  haqidagi  tasavvurlarini  kengaytirish,  qushlarning  yashash 

tarzi  —  o'troq  qushlar,  ayrim  qushlar  (qaldirg'och,  laylak,  turna  va  boshqalar)ning 

bahorda  uchib  kelishi,  kuzda  issiq  o'lkalarga  uchib  ketishi,  qarg'aning  kuzda  uchib 

kelishi va bahorda uchib ketishi haqida ma'lumot berish; 

6-7  yosh  davri.  Bolalarda  tеvarak  –olam  va  tabiat  hodisalari  haqida  ma'lumot 

bеrish.  Yorug`lik,  elеktr  va  issiqlik  hodisalari  (quyosh  yoritadi  va  isitadi,  elеktr  chiroq 

yonadi, elеktr dazmol isiydi kabilar), magnit (magnitlarning o`zaro tortishishi, tеmirlarni 

o`ziga  tortishi),  tovush  (buyumlarni  bir  –biriga  urganda  tovush  chiqishi,  hayvonlarning 

tovushi  va  insonlarning  nutq  tovushi  orasidagi  farq)  haqida  dastlabki  ma'lumotlarni 

bеrish.  Inson  tafakkurining  mahsuli  bo`lgan  turli  tеxnik  vositalar  (radio,  tеlеvizor, 

vidеomagnitafon, kompyutеr) haqida ma'lumot bеrish. “Tеtris”, “Sеgo” va “Dеndi” kabi 

kompyutеrlar bilan bog`liq o`yinlar tashkil etish. Yil, fasllar, ularning nomi va o`ziga xos 

xususiyatlari  bilan  tanishtirish.  O`simliklarning  tarkibiy  tuzilishi  (ildizi,  tanasi,  bargi) 

haqida  tasavvur  hosil  qilish,  o`simliklarning  fasllarga  ko`ra  o`zgarishi  haqida  ma'lumot 

bеrish. Daraxt va butalar kurtaklarining bo`rtishi, barg yozishi va gullashi, maysalarning 

o`sib  chiqishi  haqida  tasavvur  hosil  qilish.  O`simliklarni  parvarish  qilishda  va  hosilini 

yig`ishda ishtirok etishga o`rgatish.  

 

16 

2. 

BOB. 

MAKTABGAChA 

YOSHDAGI 

BOLALARNI 

EKOLOGIK 

TARBIYALASHDA  XALQ  PEDAGOGIKASI  MUHIM  OMIL 

SIFATIDA 

2.1. Xalq pedagogikasi tarbiya vositasi sifatida  

«O`zbek  xalq,  pedagogikasi»  qamrovi  nihoyatda  keng,  bag`oyat  serqirra  va  serjilo 

tushuncha bo`lib, u shu xalq, paydo bo`lgan butun davrni o`z ichiga oladi. 

Xalq  pedagogikasi  ijtimoiy  va  maishiy-ahloqiy  hayotning  barcha  tomonlarini,  xalq 

og`zaki  ijodi,  qadrshunosligi,  udumshunosligi  va  marosimshunosligining  еtakchi 

yunalishlarining, diniy ahloqiy talimotni qamrab olishi bilan xarakterlanadi. 

Malumki, xalqning pedagogik qarashlari o`zaro asrlar davomida shakllangan va ular 

bizga alohida qo`llanma, dastur darsliklar shaklida еtib kelmay, balki asosan xalq og`zaki 

ijodiga  kiruvchi  turli  jonlardagi  asarlar,  elshunoslik,  qadrshunoslik,  udumshunosliklar 

qoshida saqlab qolingan va quron, xadisda uz ifodasini topgan. 

Xalq  pedagogikasi  tarkibiga  dostonlar,  ertaklar,  mehnat,  mavsum-marosim 

qo`shiqlari, asotirlar, naqllar, rivoyatlar, afsonalar, maqollar, matallar, hikmatlar, kayroqi, 

so`zlar,  aforizmlar,  topishmoqlar,  tez  aytishlar,  bolalar  o`yinlari,  allalar,  to`y  va  aza 

qushiqlari,  aytishlar,  olqish  va  qarg`ishlar,  suyush,  erkalash  qushiqlari,  erkalamalar, 

ovutmachoqlar, 

qiziqmachoqlar, 

yashinmachoqlar, 

xukmagichlar, 

chorlamalar, 

cheklashmoqchalar,  guldurguplar,  sanamalar,  laparlar,  aytishuv,  o`lan,  termalar,  bolalar 

tarqalish,  chorlash  qo`shiqlari,  ramazon,  boychechak,  yomg`ir,  kuyosh,  yulduz,  suv 

aytimlari,  chandishlar,  tegishmachoqlar,  masxaralamalar,  «Navro`z»,  «Mehrjon»  bahor, 

kuz,  qish,  yoz  aytim  qo`shiq  ashulalari,  dexkonchilik,  chorvadorlik,  kasb-

xunarmandchilik bilan bog`lik nasriy va nazmiy asarlar, inson tabiat hayvonot dunyosiga 

oid namunalar hamda mifologik tasavurlar aks еtgan asarlar, quroni Karim, Xadis hamda 

Sharq mutafakkirlarining ahloq-odobga oid qarashlari kiradi. 

Xalq,  nazdida,  inson  ona  qornidan  yaxshi  yo  yomon  bo`lib  tug`ilmaydi  -  u  birday 

tug`iladi,  yaxshi-yomonga  aylanishi  tarbiyadan,  dastavval  ota-ona,  oila,  maxalla-kuy, 

qishloq-ovul,  qolaversa,  jamiyat-tuzumdandir.  Bunda  ajdodlar  qoldirgan  ota  meros-

oilaviy  pedagogika,  xalq  pedagogikasi,  shuningdek  udumshunoslik,  qadrshunoslik, 

elshunoslik  ananalari  xal  qiluvchi  o`rin  tutadi.  Xalq  takidlashicha,  bola  boshdan  tug`ri, 

xaqqoniy  tarbiyalansa,  u  kelgusida  yaxshi  inson  bulib  еtishadi,  egri  yulda  tarbiyalansa 

yomon kishiga aylanadi. Zero, ko`chat boshdan, bola yoshdan maqoliga amal qilish xalq 

 

17 

ananaviy  pedagogikasining  boy  yo`nalishidir.  Shuning  uchun  xalq  pedagogikasida 

tarbiyaning  mayda-chuydasi,  yani  birlamchi-ikkilamchisi  bulmaydi,  xamma  narsa 

xisobga  olinishi,  xech  bir  soxa  chetda  qolmasligi,  ayni  chog`da  tarbiyaning  nixoyatda 

nozik,  injiq,  murakkab  tomonlari  etiborga  olingan  xolda,  еtti  o`lchab  bir  kesishga  amal 

qilinadi. O`ziga xosligi shundaki, xalq tarbiyada kecha, bugun va ertani o`ylab ish tutadi, 

bugunning qadriga еtish, kelajakka umid asosida olib boradi. 

Xalq pedagogikasining yana bir ibratli tomoni bor, bu xayot tabiat jamiyatdagi xar 

bir voqеa xadisa, predmet, ko`rinishdan mukammal foydalanishdir. 

Xalq  ananaviy  pedagogikasida  ishontirish,  isbotlash,  tasir,  ibrat  nomunasi,  tajriba 

natijalari,  tasdiqlash  xam  aloxida  o`rin  tutadi.  Buni  ayniqsa  dov-daraxt,  tog`-tosh, 

parrandalarga  bag`ishlangan  folklor  namunalarida  yaqqol  ko`rish  mumkin.  Xalqning 

bunday qarashlari zaminida to`rt unsurni asrash, avaylash, ekologik tarbiya yotadi. 

Xalq  bisotidagi  eng  yaxshi  tabarruk  so`zlar-duo-olqishlar  ham  tarbiyaga  qaratiladi. 

Zero,  xalq  ananaviy  pedagogikasida  yaxshi  so`z,  duo  olishning  tasir  kuchi,  tarbiyaviy 

ahamiyati,  inson  manaviy  ustivorligi,  iymon-etiqod  butunligi  qisqasi,  kishilarning  har 

tomonlama  mukammal  kamolatida  tutgan  o`rni  va  roliga  alohida  ahamiyat  beriladi.  El-

yurt  uchun  har  tomonlama  mukammal  insonni  tarbiyalashga  qaratilgan  o`zbek  xalq 

pedagogikasi  ayrim  shaxslar,  yoki  1-2  jamoa  tomonidan  yaratilmagan.  Uni  xalqimiz 

asrlar  davomida  o`zining  boy  xayotiy  tajribalari  farzandlar  kamolati  borasida  tutgan 

tutimlari,  say-xarakatlari,  yul-yuriqlari,  aql-zakovatlari  bilan  yaratgan.  Ayni  chog`da 

o`zbek  xalq  pedagogikasi  o`z  rivojida  boyib,  mukammallanib  borishida  ilm-fannint 

boshqa  sohalaridan,  yani  mumtoz  adabiyot,  sanat,  og`zaki  ijod,  elshunoslik, 

udumshunoslik,  qadrshunoslik,  odatshunoslik,  ruzshunoslik  kabi  sohalar  bag`rida 

shakllanib,  ular  bilan  bevosita  aloqada  buldi,  eng  yaxshi  namunalarni  uziga  qabul  qilib 

oladi.  O`zbek  xalqi  hamisha  safarda,  o`zga  yurt  kishilari  bilan  muloqotda  bo`lgan. 

Insonparvarlik, 

baynalminallik, 

xushyorlik, 

zukkolik, 

topqirlik, 

bilimdonlik, 

o`quvchilikni  uziga  e’tiqod  qilib  olgan  o`zbek  xalq  pedagogikasi  ayni  chog`da,  Sharq 

odobnomasi,  ibratnomasidan  doimiy  ravishda  bahramand  bo`lgan,  sharqona  xalq 

pedagogikasi  boyliklaridan  oziqlangan  va  uning  eng  go`zal  namunalarini  o`ziga  qabul 

qilib olgan. 

Shunday  qilib,  o`uzbek  xalq  pedagogikasi  turkiy  xalqlar  ota-bobolarimiz  uzoq 

moziyda  yaratgan  va  ko`z  qorachig`iday  asrab  avaylab,  saqlab  kelgan  ota  meros,  Sharq 

 

18 

xalqlarining  boy,  betakror  odobnoma  va  odatnomasi,  xalq  pedagogikasi,  xalq 

pedagogikasi  eng  yaxshi  namunalar,  allomalaru  adabiyot  va  folklor  ijodkorlari-

ijrochilarining  bu  boradagi  say-harakatlari,  yaratgan  asarlari  bilan  qo`shilgan  holda 

shakllangan, rivojlangan. 

O`zbek  xalq  pedagogikasi  uzinig  yunalishi,  ibratli  xulosalarga  boyligi,  bebaxo 

asarlari, mano-mantiq jihatdan mukammalligi, teranligi, uslubi, odobnomasi, odatnomasi, 

ibratnomasi bilan havas qilsa arziydigan buyuk merosdir. 

Mustaqillikka  erishib,  o`z  milliy  istqklolimizga  ega  bo`lgach  umuminsoniy  va 

o`zbekona qadriyatlarni chuqur anglay boshladik. 

Mustaqil  Vatanga  xar  tomonlama  еtuk,  mukammal,  axloqiy  pok,  manaviy  ustivor, 

iymon-e’tiqodi but o`z xalqi Vataniga fidoyi, jismoniy barkamol  kishilar  еtkazish uchun 

ularning  axloqiy-jismoniy  tarbiyasiga  aloxida  axamiyat  bera  boshladik.  Vatan  taqdiri, 

xalq ravnaqi, mustaqil yurishning kelgusi boshqaruvchisi yangi avlod tarbiyasi 1-o`ringa 

chiqdi. Bu vazifani amalga oshirishda xalq pedagogikasining roli kattadir. 

Milliy  istiqlol  mafkurasini  yaratishda  ham  o`zbek  xalq  pedagogikasi  an’analaridan 

foydalanish kerak. Chunki xalq og`zaki ijodi, xalq pedagogikasi an’analari milliy istiqlol 

mafkurasining asosiy manbalaridir. 

O`zbek  xalq  pedagogikasi  bola  ko`rish,  tarbiya  jarayoni  va  uning  jamiyatda  tutgan 

o`rni,  xalq  pedagogikasida  tarbiyaning  tarkibiy  asoslari  (  aqliy,  axloqiy,  jismoniy  va 

nafosat  tarbiyasi)  milliy  tarbiyani  amalga  oshirish  usul  va  vositalari,  yoshlarni  dastlabki 

oilaviy odob qoidalariga odatlantirish va uni amalga oshirish yo`llari, yoshlarni dastlabki 

oilaviy  dastyorlikka  odatlantirish,  uni  amalga  oshirishda  foydalaniladigan  usul  va 

vositalar,  xalq,  pedagogikasida  maktab  va  xunar  ta’limi,  shuningdek  boshqa  shu  kabi 

tarbiyaviy tadbirlarni qamrab oladi. 

Bolalarni  axloqiy  tarbiyalashda  maqol,  ertak,  doston,  alla,  qo`shiq,  yor-yor,  o`lan, 

to`ylar,  sayllar,  yig`inlar,  aza  marosimlari,  ro`za  hayit,  qurbon  hayit,  Navruo`,  mehmon 

kutish, ma’naviy boyliklarimiz asosiy rol o`ynaydi. 

Axloq-kishining  atrofidagi  kishilarga  munasobatiga  ko`ra  uning  burchini 

belgilaydigan  normalar  sistemasi,  qisqa  qilib  aytganda,  inson  xulqining  qoidalaridir. 

qizig`i shundaki, bu qoidalar xech kaysi Kodeksda ko`rsatilmagan. Axloq me’yorini ham, 

axloqlilik yoki axloqsizlik haqidagi bahoni ham xalq beradi. 

 

19 

Xalq      nazaridan      qolishning    o`zi    axloqsizlik      uchun      berilgan      eng  oliy 

jazodir.Shuni alohida ta’kidlash lozimki, axloq, avvalo, tarixiy va milliy xarakterga ega. 

Chunki 1- xalq, uchun ahloqiy fazilat bo`lgan xislat 2-bir xalx uchun axloxsizilk sanaladi. 

Axloq, odob xaqidagi tushuncha, tasavurlarni, odatlarni tarkib topshirishda xalq, og`zaki 

ijodining, oilaning, atrof-muxitning tarbiyaviy ta’siri bekiyosdir. 

Bayramlarimiz,  urf-odatlarimiz,  marosimlarimiz,  udumlarimiz  xam  bolalarda 

ahloqiy fazilatlarni shakllantirishda nihoyatda katta ahamiyatga egadir. 

Axloqiy  tarbiya  usullariga  tushuntirish,  namuna  qursatish,  odatlantirish  (urgatish, 

mashq qildirish) iltimos qilish, tilak-istak bildirish, rahmat aytish, duo qilish, olqish (oq 

yo`l tilash) kabilar kiradi. Ta’kidlash, ta’na (gina, o`pka) qilish, masxara qilish, majbur 

qilish,  tanbex  berish,  koyish,  qarg`ash,  qo`rqitish,  uzr  so`rash,  la’natlash,  urish, 

kaltaklash singari tarbiya usullari xam keng tarqalgan. 

Ahloqiy  tarbiya  vositalaridan  biri  maqollardir.  Maqollar  odamlarning  xayoti  va 

turmush jarayonida to`plangan tajribalari duneqarashi, o`zi yashab turgan jinoiy xayotga 

bo`lgan  munosabati,  o`tmish  xayoti  va  uning  ibratli  saboqlari,  shaxsning  ruxiy  holati, 

umid  va  orzularini  ifodalaydi.  Shuning  uchun  xam  ular  bola  tarbiyasida,  xususan  axloq 

va  odobiga  ijobiy  ta’sir  etadi.  O`zbek  maqollari  tinglovchiga  o`git-nasihat  tarzida  band 

uxshatishlar orhali aytiladi: 

Oltin olma, duo ol, 

Duo oltin emasmi. 

Onangga boshingni xam kil, 

Otangga gapingni kam kil. 

Ertak  va  dostonlarda  bola  tarbiyasining  deyarli  xamma  tarkibiy  jismlari  tarkib 

topishgan oid materiallar ko`p. 

Masalan:  «qorasoch  pari»  ertagida  Nodira  yosh  chog`ida  otadan  еtim  o`sgandi. 

Onasi Nodirani safarga jo`natishdan oldin unga 3 nasixat aytadi: 

1) Birovga xiyonat qilma 

2) Birovning dilini og`ritma 

3) qaysi  shaxarga borsang,  o`sha shaxarning qariyalari bilan suhbatlash.  

U  onasing  nasihatiga  kirib,  murod-maqsadiga  еtadi.  Yoki  o`z      farzandini   

salomlashishga   odatlantirolgan   ota-ona ulug`lanadi; 

qizil-qizil olma terdim,tepa shoxdan egilib, 

 

20 

qizlarjon o`tib boradir, soch bosh еrga tegib, 

Salom bersam alik oldi, tol xivichdek egilib, 

O`stirgan onangga rahmat, o`lmagaysan ko`z tegib. 

Yoki ota-ona qoralanadi, ta’na va isnodga qoladi: 

Ikki yuzing pishgan olma, 

Noz etib hargiz buralma. 

Ishdan xech bo`yin tovlama, 

Chiroylisan qurdik, kelin. 

Onang seni o`stirgan xom, 

So`zlarimni uqding tamom. 

Kattalarga bergil salom, 

Shunda qadring ortar kelin. 

qushiqlarda 

xam 

salomlashish 

yoshlarning 

odobli 

yoki 

odobsizliklarini 

belgilaydigan omil ekanligi ko`rsatiladi. 

Aka, yoringni ko`rdik, 

Dalada yurgan ekan,   

qaytarilib salom bersam, 

Tili yo`k, xayvon ekan. 

Yoki allani ko`raylik: 

Har daraxtning mevasi ko`p bo`lsa, boshi xam kelur, 

Har kishining dardi bo`lsa, diydasidan nam kelur, 

Shodmonlik istasang oxir boshingga g`am kelur, 

Nola qilsam, qo`rqaman-majlisga nomaxram kelur, 

Marxabojon, bibing aylansin bolam, dod allayo. 

 

Yoki  «Usta  Nishon»  ertagini  o`qigan  bolada  yaxshi  xulqli  bo`lish,  duo  olish,  ota-

onaga raxmat keltirish ishtiyoqi uyg`onadi. 

Yoki kuyida qoralash usulining qarg`ish shakli ishlatilgan: 

Sen, juvormarg, eshit mening tilimni, 

Nega sen yig`latding mening ulimni 

Nega urding echki boqar kalimni 

Senda odam, bilib yurgin yo`lingni! 

 

21 

Otang xurmati siylab turayin 

E juvonmarg, bilganimday qilayin, 

qarab turgin, sen xam meni bilasan, 

Echki boqar-kalga tegsang, o`lasan. 

Shu  satrlarni  uqigan  bolada  yomon  yo`ldan  yurish,  odobsiz  bo`lishdan  chekinish 

tuyg`usi paydo bo`ladi. 

Yoki  «Turo`g`li»  siklidagi  dostonlardan  «Chambil  kamoli»  dostonida  dushman 

bilan  bo`lgan  jangda  Vatanni  ximoya  qilish  uchun  ayollar-Go`ro`g`lining  xotinlari  jon 

olib-jon  berishdi.  Yoki  «Shiroq»,  «To`maris»  afsonalari  orqali  vatanparvarlik  tuyg`ulari 

tarbiyalanadi. 

Yoki  «Zumrad  va  qimmat»  ertagini  olaylik.  Zumrad  aqlli,  odobli,  xushmuomala 

bo`lgani  uchun  xam,  u  ertalab  suvga  borganda  yo`lda  gullar  ochilib,  egilib  salom 

berishadi,  qushlar  sayrab  Zumradni  maqtashadi,  Qimmat  suvga  chiqsa,  gullar  qovog`ini 

uyib,  yumilib  oladi,  qushlar  jim  bo`lib  qolishadi.  Chunki  Qimmat  gullarni  oyog`i  bilan 

ezib,  yulib  tashlar,  gullarga  toshlar  otar  edi.  Buni  eshitgan  bolalar  Zumradga  o`xshab 

odobli bulishni, qimmatga o`xshamaslikka xarakat qilishadi. 

Ertaklarniig  tarbiyaviy  axamiyati  shundaki,  unda  ezgulik  va  yovuzlik  o`rtasida 

qurash  ketadi  va  oxirida  yaxshi  bo`lsang,  albatta  murodinga  еtasan  degan  xulosaga 

kelishadi va yaxshilikka intilishadi. 

Axloqiy tarbiyaning eng ta’sirchan vositalaridan biri hadisdir. 

Masalan: Munofiqlikning belgisi 3-tadir 

1) yolg`on so`zlash 

2) va’daning ustidan chiqmaslik 

3) omonatga xiyonat qilish 

Tangri  nazarida  eng  yaxshi  gap-rost  gapdir.  Tangri  nazdida  uylarning  yaxshirog`i-

еtilar izzat qiladigan uydir. Xalokatga olib boruvchi 7-xil gunohdan saqlaning: 

1. Tangriga shak keltirmaslik 

2. Sehr ishlari bilan shug`ullanmoq 

3. Birovni nohaq o`ldirmoq 

4. Sudxo`rlik 

5. Еtimlar molini еmoqlik 

6. Vatan mudofasi uchun bo`layotgan urushdan qochmoq 

 

22 

7. Erli, mumina, iffatli ayollarni fohisha deb xaqoratlamoq 

Yoki  :  Oralaringda  eng  kuchlilaring  kimligini  aytaymi?  U  g`azabi  kelganda  tutib 

tura  oladiganingizdir.  Yoki:  Odamlar  orasida  chaqimchilik  va  bo`xton  gaplarni 

tarqatmasdan saqlaning. 

Umuman Sharq xalqlarida odob-ahloq, izzat-xurmat, xayo-andisha uning insoniylik 

qiyofasini belgilovchi asosiy omildir. 

        Odob xaqida: 

«Odobli garchi barcha kishilardan yaxshidir, xamma xaloyiqdan yoqimlidir. Odobli 

uz  tengxo`rlari  orasida  bir-biriga  matonatli  buladi,  kattadan-kichik  orasida  yaxshi 

kurinadi.  Saxiylik  qilmay,  elni  shod  qiladi  va  bir  narsa  xadya  qilmay  kishini  g`amdan 

ozod  qiladi.  Odob  kichik  yoshdagilarni  ulug`lar  duosiga  sazovor  etadi  va  duo  barakati 

bilan umrbod baxramand buladi. Odob kichkinalar mexrini ulug`lar kungliga soladi va u 

muxabbat kungilda abadiy qoladi». 

Yoshlarni   ko`zga   ulug`   kursatadi,   ularning   yurish-turmushini xalq ulug`vor 

biladi. Uziga qarshi xalq tomonidan buladigan xurmatsizlik eshigini bog`laydi na kishini, 

xazil mazaxdan va kamsitishdan saqlaydi. Kishi tabiatini insonlik yuliga soladi va odam 

mijoziga  odamgarchilik  manzilida  orom  beradi.  Kichiklarga  undan  muncha  natija  hosil 

bulgach,  kattalarga  allaqancha  bo`lishini  ko`rarsan.  Odobdan  muhabbatga  bezak  va 

pardoz еtadi, odob tarnidan do`stlikning ravnaq va bahosi ketadi. 

qanoat tug`risida: qanoat buloqdur - suvi olgan bilan kurimaydi. 

Sabr tug`risida: 

Sabr achchiqdur - ammo foyda beruvchi, 

qattiqdir - ammo zararni dafn etuvchi. 

Sabr shodliklar kalitidir va bandlar ochqichidir. 

U o`rtoqdir-suhbati zeriktiruvchi, ammo maqsadga olib boruvchi 

Ulfatdir-umidi uzun, ammo oxirgi istakka eltuvchi 

Vafo va hayo haqida: 

Karam va muruvvat ota-onalardir, vafo va xayo ikki egizak farzand. Vafosizda xayo 

yo`k, xayosizda vafo yuq. 

Saxiylik tug`risida: 

 

23 

Saxiylik  kupchilik  bog`ining  xosildor  daraxtidir,  balki  u  daraxtning  shirin 

mevasidir,  odamgarchilik  ulkasining  to`lkinli  daryosi,  balki  u  to`lkin  daryosining  asl 

gavharidir. 

O`zbek  xalq  pedagogikasida  bundan  tashkari  bola  yashab  turgan  muhit-sharoitning 

vositachi  roli  ham  mavjudki,  ular  yoshlarning  ahloqiy  fazilatlarini  shakllantirishda  katta 

va samarali tarbiya vositasi hisoblanadi. 

Bular  jumlasiga;  bolalar  o`yinlari,  choyxurlik  (choyxona  gurungi),  bolalar  majlisi, 

mehmondorchilik,  xasharlarni  kiritish  mumkin.  qolaversa,  xalqning  milliy  urf-odatlari, 

turli  marosimlar,  an’analar,  bayram  va  marosimlar  bolalar  tabiyasida  muhim  ahamiyat 

kasb etadi. Chunochi: 

a) to`y marosimlari-beshik to`yi, sunnat to`yi, nikoh to`yi, hovli to`yi; 

b) sayllar-dala sayli, gul (binavsha)sayli, qovun sayli; 

v) yigin (tomosha), tugilgan kunni nishonlash, yigit bazmi, qiz bazmi (majlisi), kelin 

salom, uloq (kupkari), poyga, kurash, turli shakldagi musobaqalar; 

g) aza marosimi (ma’rakasi); 

d)  safarga  chiqish,  ovga  borish,  kino,  teatr,  istirohat  bog`i  ommaviy  yiginu 

tomoshaga borish hamda bayramlar (Ro`za xayit, qurbon xayit, Navro`z); 

Bunday  davralar  va  yig`inlarning  tarbiyaviy  ta’siri  kuchlidir.  (Ertakda)  Masalan: 

Xon urdasiga shoshilayotgan ota ug`lini chaqirib, uyda qolayotgan mehmonlar tug`risida 

shunday  deydi:  «Mening  qachon  qaytishim  noma’lum.  Meg`monlarga  yaxshi  qarab  tur. 

O`rinlaridir  turishi  bilan  joylarini  yig`ishtir,  yuz  -  qullarini  yuvgani  suv  ber,  sochiq  tut, 

sung  salom  berib  yaxshi  yotib  turganliklarini  so`ra,  sut,  qaymoq  bilan  nonushta  ber, 

hurmatlarini  qil.  Basharit  bugun  ketishadigan  bo`lib  kolishsa,  mendan  duo  ayt, 

kelolmasligimning  sababini  aytib,  uzr  so`ra.  Ketishsa,  ko`z  ilg`amay  kolguncha 

orqalaridan qarab tur deb tayinlaydi. Bu bilan mehmonga qanday  munosabatda bo`liishi 

bolalarga o`rgatadi. 

Umuman,  xalq  pedagogikasida  yoshlar  ishtirok  qilgan  yoki  yoshlarga  qarata 

aytilgan ramziy ugitlar tarbiyaning eng ta’sirchan, samarali vositasi bulib hizmat qiladi 

O`zbek xalq pedagogikasining asosi oilaga borib ta’aladi. Bola eng avvalo ana shu 

oilada  uzining  kanday  tutishini,  nima  yomonligini  kattalarning  gap-suzlaridan,  uzlarini 

tutishlaridan,  pand-nasixatlaridan  urgana  boshlaydi.  Uzbek  xalk  pedagogikasida  xam 

birinchi  urnida  oilada  totuv  yashash,  ozodalik,  uy-joyini  saranjom-sarishta  tutish, 

 

24 

mexnatsevarlik,  keksalarni  xurmat  kilish,  jonivorlarga  shavkat  bulish,  usimliklarni 

parvarishlash, uzidan kattalarni, keksalarni xurmat kilish kabi royalar bilan uluglanadi. 

Uzbek  xalk  pedagogikasining  uziga  xos  tomonlaridan  biri  shundaki,  bolalar 

kundalik  uy-ruzgor,  poliz  bogdorchilik,  me’morchilik,  duradgorchilik,  chorvachilik 

ishlarini  ota-onalari,  aka-ukalari,  opa-singillari  bilan  xamkorlikda  bajarib  xam  jisman, 

xam  ruxan  kamol  topib  boradilar.  Bu  jarayonda  xar  kanday  ota-ona,  kattalar  bolalarda 

mexnatsevarlik  fazilatini  tarkib  topshirishga  xarakat  kiladi  va  uzi  bu  borada  namuna 

kursatadi, bu esa an’anaga aylanadi. 

Keksa avlod vakillari yoshlarni mexnatsevar, vijdonli, chidamli, aklli, xushchachak, 

dilkash  bulishlarini,  uzidan  kattalarni,  ota-onalarni  xurmat  ki  lishni,  kichiklar  xakida 

kaygurish, parvarishlashni, yomonlikka nafratda bulishni doimo ta’kidlab kelishgan. 

Uzbek  oilalarida  yoshlar  akalari,  opalarini,  kattalarni,  ota-onalarini,  chukur 

xurmatlashga urgatiladi. 

Ularning  oldilarida  sukut  saklash,  tartibli,  intizomli  bulish,  kattalarning 

topshiriklarini bajarishga urgatiladi. 

Odatda 5-6 yoshdan boshlab kuchlari stadigan oilaviy yumushlarida ishtirok etishga 

urgatiladi.  Shu  sababli  kattalar  suzsiz  obruli,  bolalar  esa  oilaning  suyuklisidir,  u 

kattalarning gamxurliklari bilan kamrab olingandir. 

Bolalar  kuprok,  uyin  faoliyati  jarayonida  xam  tarbiyalanganlar.  Uzbek  xalk, 

an’analari  bunday  pedagogik  prinsipni  uzida  mujasmlashtirgan.  N.  Krupskaya  uzbek 

bolalari  uyinlarining  uziga  xos  xususiyatlarini  ijobiy  baxrlab:  «Ular  tabiat  bilan  yakin 

munosabatda  yashaydilar,  juda  kup  kizikarli  uyinlarga  ega.  Ular  balki  rus  bolalariga 

karaganda tez chopar, degan edi. 

Darxakikat,  «bekimachok»,  «Chillak»,  Ok,  terakmi,  kuk  terak»,  «Kuz  boglagich», 

«Dor»,  «Koch  bolam,  kush  keldi»  kabi  uyinlar  bolalarning  chakkon,  epchil  bulib 

tarbiyalanishida axamiyatga ega. 

Bolalarni  mexnatsevarlnk,  ishchanlik  ruxida  tarbiyalashda  xalk  ertaklarining  xam 

roli bekiyosdir. 

Masalan:  mexnat  sevarlik  uzbek  xalk  ertaklaridan  «3umrad  va  Kimmat»  da  uz 

ifodasini  topgan.  Zumrad  uzbek  xalk,  pedagogikasida  uluglanadigan  eng  yaxshi 

fazilatlarni  uzida  mujassamlashtirgan,  latofatli,  mexnatsevar  kiz.  Kimmat  esa  aksincha, 

yalkovlikni, 

xasadguylikni, 

baxillikni, 

tantiklikni, 

kattalarga 

xurmatsizlikni, 

 

25 

shafkatsizlikni  yuktirib  olgan.  Albatga,  bunda  onasining  notugri  tarbiyasi  uz  salbiy 

ta’sirini kursatgan. Yaxshi fazilatlarning sharofati, yomon fe’l-atvorining kasofati etrakda 

juda  ta’sirchan  tarzda  ifodalangan.  Shuning  uchun  xam  uzbek  oilalarida  «Zumrad  va 

Kimmat» ertagi uzbek oilalarida kayta-kayta ukiladi, aytiladi. 

Uzbek  oilalaridagi  bolalar  yoshligidan  mexnat  muxitida  bulgan,  ular  kullaridan 

keladigan  ishlarga  juda  barvakt  jalb  kilingan  va  ota-onalari  singari  vijdonan  mexnat 

kilgan.  Oilalarda  bolalarga  ilk  yoshligidan  boshlab  tabiatdagi,  kishilarning  uzaro 

munosabatlari,  xulki  va  xatti-xarakatlardagi  guzalliklarni  kursatish  va  tushuntirishga 

aloxida  e’tibor  beriladi.  Kizlarga  sifatli  bichish  va  tikish,  tukish,  gilamduzlik, 

gazlamalardan  tayyorlash  urgatiladi;  ugil  bolalar  esa  kundalik  turmushda  kerakli  oddiy 

buyumlarni, shuningdek, mexnat kurollarini yasashga jalb kilinadi. 

Bolalarni  milliy  mexnat  an’analari  ruxida  tarbiyalashda  maxalla  uziga  xos  markaz 

sifatida  boy  va  xilma-xil  tarbiyaviy  imkoniyatlarga  ega,  Maxalla  axolisi  jamoasining 

barkaror ma’naviy axlokiy muxitdagi bolalarning bush vaktini tez va maksadga muvofik 

tashkil  kilish, ularni xamkorlikdagi  mexnat faoliyati buyicha barkaror  ma’naviy-axlokiy 

an’analar va maishiy tamoyilarga ega bulgan oilalarning muayyan xududida uzok vaktlar 

jam  bulib  yashashi  tufayli  vujudga  kelgan  urf-odatlar  xamda  udumlarga  rioya  kilgan 

xolda turli mexnat faoliyati soxalariga jalb etish imkonini beradi. 

Ukuvchilarni maxallalardagi ilgor  milliy  mexnat an’analaridan foydalanib, kuydagi 

tarbiyalarni  amalga  oshirish  maksadga  muvofikdir.  Ilgor  milliy  moxnat  an’analari,  urf-

odatlari  va  marosimlarning  bilimdonlarini  tarbiya-targibot  yusinidagi  xar  xil  tadbirlarni 

amalga  oshirishga,  bolalar  va  yoshlarni  mexnatga  urgatish,  tarbiyalash  va  kamol 

topshirish buyicha boy merosini urgatish lozim. 

Oksokollarni,  kaxramon  onalarni,  mexnatsevar,  obruli  oilalarning  vakillarini  taklif 

kilib,  «Odobnoma»  dasturi  buyicha  mashgulotlar  utkazish  amaliyotini  targib  kilish, 

kadimiy  xalk  xunarmandchiligini  tiklash  maksadida  tugaraklar  ochib,  ularga  moxir 

ustalarni, tashabbuskorlarni jalb kilish kerak. 

Pedagogik  jamoalar,  maxalla  va  ota-onalar  kumitalarining  milliy  mexnat 

an’analarini,  urf-odatlari  va  marosimlari  asosida  mexnat  tarbiyasini  jonlashtirish 

masalalari  buyicha  kushimcha  majlislarni  yulga  kuyish  samarali  natija  beradi. 

Mexnatning inson xayotida tutgan urni xakida kadimgi mukaddas kitobimiz «Avesto»da 

xam juda kimmatli fikrlar keltirilgan. 

 

26 

Masalan:  Yaxshilik  va  ezgulik  yaratish  un  kishi  mexnat  kilish,  uz  kullari  bilan 

moddiy noz-ne’matlar yaratishi lozim. 

Yoki:  bolalar  еng  paytdanok  daraxt  kuchati  utkazish,  ruzgor  kurollari  yasash,  еrga 

ishlov berish va chorva bilan shugullanishga urgatish shart. 

Yoki:  mexnat  kilmaydigan  inson!  sen  xakikatan  xam  tilanchilar  katorida,  yot 

eshiklarga  ta’zim  kilib,  abadul-abad  bosh  egib  turajaksan!  Xakikatan  xam  sening 

yoningdan  turli  xil  ziroatlarni  olib  utadilar,  bu  noz-ne’matlarning  barchasi  mexnat 

kilayotgan,  tuk  va  faravon  yashayotgan  xonadonga  nasib  kiladi.  Abadul-abad  shunday 

bulajak! Bu xakda Shark mutaffakirlarining fikrlari nixoyatda ibratlidir. 

Jismoniy  tarbiya  buyicha  shark  mutafakkirlarining  fikrlari  tasinga  sazovordir. 

Masalan: Abu Ali ibn Sinoning jismoniy tarbiya buyicha fikrlari xozirgi kullarda xam uz 

axamiyatini  yukotgan  emas,  balki  olimlar  tomonidan  chukur  urganilib,  yanada 

rivojlantirilmokda.  Шunisi  kizikki,  1  asrga  kadar  Urta  Osiyoda  badantarbiya 

mashklarining  kishi  organizmiga  soglomlashtiruvchi  ta’siri  tugrisida  ilmiy  asoslangan 

ta’minot bulmagan edi. 

Ibn Sino Urta Osiyoda birinchi bulib bu ta’minotni yaratdi va uz fikrlarini  «Tib ilmi 

konuni» nomli asarida bayon kilgan. 

Uzbekigton  mustakillikka  erishgan  bugungi  istiklol  kunlarida  xalk  milliy  uynnlari 

kaytadan  tiklanmokda.  Kadimiy  sport  uyinlarimiz  chavandozlik,  merganlik,  kurash, 

kupkari  yoshlarni  enchil,  chakkon,  mard,  jasur,  zukko  kilib  tarbiyalashda  bekiyos 

axamiyatga egadir. 

Masalan:  Forishda  xar  yili  baxor  oyida  uzbek  xalk  uyinlarining  resupblika 

mik’yosida kurik-konkursi utkazilmokda. 

Xullas,  mexnat  va  jismoniy  tarbiya  xalk  pedagogikasida  shaxsni  kamolotga 

еtkazishda xayotga, mexnat faoliyatiga tayyorlashda muxim pedagogik omildir. 

O`zbеk xalq poetik ijodida bolalarni oilada va bola yashab turgan muhitda insoniy 

fazilatlarni tarbiyalashning juda uzoq zamonlardan bеri davom etib kеlayotgan o`ziga xos 

xilma-xil mеtod va vositalari mavjud ekanligi ko`rinadi. 

Yuqorida  aytib  o`tilganidеk,  xalq  ijodi  ham  shu  orqali  xalq  pеdagogikasida 

qo`llaniladigan:  tushuntirish,  namuna  ko`rsatish,  odatlantirish  (o`rganish,  mashq 

qildirish),  iltimos  qilish,  tilak-istak  bildirish,  yolvorish-iltijo  qilish,  maslahat  bеrish, 

ko`ndirish,  undash,  ma'qullash,  rahmat  aytish,  duo  qilish,  olqish  (oq  yo`l  tilash),  taqiq 

 

27 

qilish,  ta'na  (gina,  o`pka)  qilish,  masxara  -  mazax  qilish,  majbur  qilish,  tanbеh  bеrish, 

koyish,  qarg’ash,  qo`rqitish,  uzr  so`rash,  ont  -  qasam  ichirish,  la'natlash,  so`kish,  urish, 

kaltaklash  mеtodlari  bo`lsa-da,  yoshlarning  insoniy  fazilatlarini  tarbiyalashda  asosan: 

o`git-nasihat,  ibrat  ko`rsatish,  ma'qullash  va  maqtash,  alqash,  mukofotlash,  qoralash  - 

qarg’ish,   jismoniy jazo bеrish kabi mеtodlardan foydalanilgani ko`zga tashlanadi. 

O`git  va  nasihat  xalq  og’zaki  ijodida  bolalarda  insoniy-fazilatlarni  tarbiyalab 

еtishtirishda  eng  ko`p  qo`llaniladigan  mеtodlardan  biridir.  Avvalo  kishilarni  kishi 

tomonidan  qadrlanishi,  kishilik    burchini    anglash,  halol  va    rostgo`y  bo`lish,  yaxshilik 

haqida tеran fikr  yuritilgan xalq maqollari  asosan pand-nasihat shaklida tinglovchiga (ii 

shaxs)  nisbatan maslahat, nasihat, istak va  buyruq shaklida ishlatiladi. 

Bolalarni  insoniylik  ruhida  tarbiyalashda  qo`llaniladigan  eng  xaraktеrli 

shakllardan  biri,  xalq  donishmandlarining  axloq  va  odob  yuzasidan  aytiladigan  hikmatli 

so`zlari - maqollarini u yoki bu ertak orqali hal qilinishi kеrak bo`lgan muammo sifatida 

ishlatilishidir.  Ya'ni  axloq  va  odob  masalalariga  bag’ishlangan  xalq  maqollarining 

naqadar hayotiy haqiqat ekanligini ma'lum ertak mazmuni orqali ochib bеrilishidir. 

Shu bilan birga xalq donishmandlari tomonidan yaratilgan maqol shaklidagi o`git-

nasihatlarga amal qilmaydigan qaysar, o`jar kishilarni xalq tajribalarini tan olishga, unga 

amal  qilishga  da'vat  etadigan  hamda  shu  orqali  yoshlarga  tarbiyaviy  ta'sir  ko`rsatadigan 

ertaklar ham ko`plab uchraydi. 

Jumladan  «zolim  podshoh»  ertagida:  «qari  bilganin  pari  bilmas»,  «eshonim  dеb 

eshagimdan  ayrildim»  ertagida:  «er-xotin  qo`sh  ho`kiz»;  «maslahatli  ish  bitar, 

bеmaslahat ish boshga еtar» kabi maqollar o`git-nasihat  yo`sinida  uqtiriladi. 

Dеmak,  xalq  og’zaki  ijodida  insoniylikni  tarbiyalash  haqidagi  o`git-nasihatlarni 

maqollar orqali uqtirilishi bilan birga ayrim ertaklarda axloq va odob yuzasidan aytilgan 

maqollarning  mazmunini  obrazli  bayon  qilib  bеrilishi  orqali  ham  o`sha  maqollarni 

naqadar  hayotiy  haqiqat  ekanligi  uqtiriladi.  Shuningdеk,  maqollarning  g’oyalari  xalq 

donishmandlarining uzoq tarixiy davrlar davomida to`plangan  va takror-takror sino

vdan 

o`tgan turmush-tajribalari sifatida vujudga kеlgan, yaratilganligi ilgari suriladi. Shu orqali 

yoshlarni  ijobiy  xatti-harakatlarga  ega  bo`lgan  obrazlardan  namuna  olishga,  unga 

erishishga targ’ib qilinadi.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           

B) namuna ko`rsatish 

Insoniy  fazilatlarni  tarbiyalashda  namuna  ko`rsatish  mеtodi  ustida  rap  yuritilar 

 

28 

ekan,  avvalo  shuni  aytib  o`tish  kеrakki,  insoniylik  mavzusida  aytilgan  ertak  va 

dostonlarning o`zi katta tarbiya vositasi, mеtodi sifatida xizmat qiladi. Biroq rap axloqiy 

tarbiya yuzasidan namuna ko`rsatish ustida borar ekan, biz bеvosita asarda tasvir etilgan 

voqеaga  bog’liq  holda  bolalarga  axloqiy  namuna  ko`rsatish  yo`li  bilan  tarbiyalab 

еtishtirish borasidagi masalalarni yoritishni nazarda tutamiz. 

O`zbеk  xalq  ijodida  insoniylikni  tarbiyalash  yuzasidan  qo`llaniladigan  namuna 

ko`rsatish  mеtodi  juda  ko`p  shakllarda  uchraydi.  Ertak  va  dostonlarda  uchraydigan 

namuna  ko`rsatish  mеtodining  xaraktеrli  tomoni  —  uning  asosan  «ikki  yo`nalishda» 

ko`zga  tashlanishidir.  Bir  tomondan,  ijobiy  fе'l-atvorga  ega  bo`lgan  kishilarning  xatti-

harakatlarini ko`rsatish orqali undan ibrat olishga undalsa, ikkinchi tomondan salbiy fе'l-

atvorga  ega  bo`lgan  kishilarning  nojo`ya  xatti-harakatlarini  ko`rsatish  bilan  undan 

nafratlanishga, yaramas urinishlardan qochishga targ’ib qilinadi. 

Masalan, «erali va shеrali» dostonida, aka-ukaning domlasi-ustozi bolalarga odob 

va  axloq  haqida  juda  ko`p  pand-nasihatlar  aytadi.  Shu  o`git-nasihatlardan  xulosa 

chiqarib,  erali  ukasiga:  —  «aqli  rasolarning  gapini  ko`rdingmi?»  dеb,  o`shanday 

donolardan ibrat olish kеrakligini aytadi. 

«orzigul»  dostonida  suvonxon  otasi  sultonxonning  o`zi  ustida  parvona 

bo`lishining  qadriga  еtmaydi.  Arzimagan  rap  bilan  otasiga  nisbatan  ginaxonlik  qilib 

yuradi.  Otasi  esa  bundan  ranjiydi.  Shu  orada suvonxon  farzand  ko`radi.  U  bolasini  juda 

sеvadi. U: 

«farzand  qanday  yaxshi!  Yurakning  moyidan,  kishining  mеhri  joyidan  bo`lur. 

Ko`rar  ko`zimni  yig’latma,—dеb,  orzigul  bilan  o`g’lining  qoshiga  kеlib:  «kishi  farzand 

ko`rmaguncha ota-onaning qadrini bilmas ekan. Buning yig’lagani uchun yuragimga olov 

tushdi. Otam mеnga ham shunday kuygandir» dеb o`g’lini qo`liga olib, bir so`z dеdi: 

Otam qadrin endi mеn ham bilaman,  

Bosgan izin mеn ziyorat qilaman.  

Bola bo`lar jondan aziz kishiga,  

Yig’lama, dilmurod, darrov kеlaman. 

Suvonxon  o`z  vaqtida  otasining  qadriga  еtmadi.  Otasi  suvonxonga  nisbatan  juda 

ko`p  tarbiyaviy  ta'sir  qiluvchi  namunalar  ko`rsatishga  urindi.  Biroq,  suvonxon    parvo 

qilmadi.  O`zi  farzandli  bo`lishi    bilan  ota-onaning  bolaga  mеhribonligi  va  muhabbatini 

anglay boshladi. Endi u otasidan ibrat olishga, uni qadrlashga ahd qildi. 

 

29 

«mеn  kuyarman  bolamga,  bolam  kuyar  bolasiga»  ertagida  yuqoridagi  ertak 

mazmuni  yanada  rivojlantiriladi.  Odil  yosh  dеhqon,  u  endigina  bir  farzand  ko`rgan. 

Uning  ikki  yoshga  kirgan  o`g’li  bo`ladi.  Odilning  onasi  har  kuni  kosachada  o`g’liga 

ovqat  qilib  olib   kеlardi.  U  kеlishida  har  gal nabirasini  ergashtirib  kеlardi.  Bugun  kеlib 

qarasa,  o`g’li  ochiq  maydonda,        jazirama  oftobda  kеtmon  chopayotir.  Kampir  tol 

salqiniga  kеlib  to`xtab,  o`g’lini  ovqatlanishga  chaqirdi.  O`g’li    ana-mana  dеb  tеzda 

kеlavеrmaydi.      Shunda  kampir  nabirasini  jazirama  oftobning  tig’iga  obchiqib  o`tqazib  

qo`yadi. Buni ko`rgan odil onasidan xafa bo`lib: 

«ho  ona,  bolani  oftobdan  oling»  dеb  qichqirib  kеla  bеradi.  Shu  bahona  bilan 

ishdan  chiqib  ovqatlanishga  o`tiradi.  Shunda  kampir:  «bolam,  mеn  kuyarman  bolamga, 

bolam kuyar bolasiga» dеb shunga aytganlar» dеb ta'na qiladi. 

Bunda  ham  ona  o`z  o`g’liga  ota-onani  qadrlash  yuzasidan  o`rinli  namuna 

ko`rsatadi. Kampir bu yoshdagi o`g’liga o`zining ichki tuyg’ularini, unga achinish, ayashi 

va  mеhru  shafqatini  jonli  so`z  orqali  izhor  qila  olmas  edi,  albatta.  Nabirasini  oz  fursat 

quyosh  tig’ida  qoldirishi  va  yosh  otaning  o`z  farzandini  oftobda  qolishiga  toqat  qila 

olmay maydondan yugurib chiqishi, onaning   ham   bola   uchun   shunchalik    g’amxo`r   

ekanligini, amalda namuna qilib ko`rsatish edi. 

Ba'zi  ota-onalarning  oiladagi  bolalar  oldida  mas'uliyatsizlik  bilan  muomalada 

bo`lishlari, nojo`ya xatti-harakatlari shu oiladagi bolalarga salbiy ta'sir ko`rsatadi. 

Masalan,  «sеn  ham  bo`lursan  mеndеk»  ertagini  ko`raylik.  «rasul  ota  to`qson 

yoshdan oshib, asablari bo`shashib, kuch-quvvatdan qolgan kеzlari. Unga qanday chinni 

idishda  ovqat  bеrsalar  ham  qo`llari  bilan  tuta  olmay  tushirib  sindira  bеradi.  Kеlin  o`ta 

xasislik bilan cholni ranjitadi, o`g’liga shikoyat qiladi. Nihoyat o`g’il yog’ochdan yo`nib 

otasi  uchun  maxsus  yog’och  kosa  (to`s-tog’on)  qilib  bеradi.  Chol  faqat  shu  kosadagina 

ovqatlanadigan bo`lib qoladi. Bu ahvol oiladagi to`rt yashar nabirasiga qattiq ta'sir qiladi. 

Bir  kuni  ertalab  otasi  ishga  kеtayotsa  bola  qo`liga  pichoq  olib,  ha  dеb  bir  yog’ochni 

o`ynayotgan emish. Shunda otasi:  

Nima qilayotirsan, o`g’lim? — dеb so`paca, bolasi:  

 Siz 

qariganingizda  buvamga  o`xshab  ovqat  еydigan  yog’och  kosa 

qilayotirman,— dеb javob bеribdi.  

Bolaning  javobi  otaga  qattiq  ta'sir  qilibdi.  Qilmishidan  pushaymon  bo`pti. 

Yog’och kosani chinni idishlar bilan almashtiribdi». 

 

30 

Dеmak,  ota-ona  va  oiladagi  kattalarning  ijobiy  fе'l-atvor  va  xatti-harakatlari  shu 

oiladagi bolalarga ijobiy ta'sir qilgani kabi oiladagi  kattalarning nojo`ya xatti-harakatlari 

bolalarga salbiy ta'sir ko`rsatadi. Oiladagi yosh bolalar, o`z tabiatlariga ko`ra, ko`pincha 

kattalarga  ko`r-ko`rona taqlid qiladilar. Shuning uchun ham ular o`z oilalaridagi kattalar 

misolida ijobiy yoki salbiy fе'l-atvorga zga bo`lishlari mumkin. 

V) rag’batlantirish va qoralash mеtodi 

O`zbеk  xalq  og’zaki  ijodida  insoniylikni  tarbiyalash  yuzasidan  qo`llaniladigan 

rag’batlantirish  va  qoralash  bir  nеcha  shaklda  ko`zga  tashlanadi.  Ko`pchilik  ertak  va 

dostonlarda  rag’batlantirish  mеtodi:                1)  ma'qullash  va  maqtash,  2)  alqash,  3) 

mukofotlash  shakllarida;  qoralash  mеtodi  esa:  1)  qarg’ash,  2)  jismoniy  jazo  bеrish 

shakllarida uchraydi. 

Rag’batlantirish 

Rag’batlantirish  mеtodi  axloqiy  tarbiya  yuzasidan  eng  ko`p  qo`llaniladigan 

mеtodlardan  biri  bo`lib,  xalq  og’zaki  ijodida  u  turli  shaklda  ishlatiladi.  Ularni  shartli 

ravishda quyidagi uch guruhga ajratgan holda talqin qilish mumkin: 

Ma'qullash va maqtash 

Xalq  og’zaki  ijodiyoti  asarlarida  bolalarni  insoniylik  yuzasidan  amalga  oshirgan 

ibratli ishlarini kattalar tomonidan ma'qullash, taqdirlash, rahmat aytish va maqtov bilan 

bir o`rinda tasvirlanadi. 

Masalan: «erali va shеrali» dostonida, erali bilan shеralining insoniylik yuzasidan 

el-yurt,  oshna-og’ayni  o`rtasidagi  munosabatlari  usta  odilni  juda  quvontiradi,    ularning  

fе'l-atvoriga  qoyil  qoladi.  

«usta odil ikkalasining yuziga qarab:— barakalla, aka-ukalikda o`zgalar sizlardan 

ta'lim  olishlari  kеrak.  Ta'lim  bеrgan  ustozingga  ming  rahmat,  ustoddan  ibrat  olgan 

aqllaringga rahmat, ikkinchi padaringga rahmat!—dеb ikki kalima so`z dеb turibdi: 

Bir-biringga ma'qul bildim so`zingni,  

Ziyorat aylasam bosgan izingni, 

Botir bo`nglar, sarg’aytmanglar yuzingni,  

Dushmanga oldirma elu-tuzingni... 

Odil dеydi, mеn sizlardan parvona, 

Xush qilig’ing qildi mеni dеvona,  

Ikkoving shamdirsan, mеn bir parvona,  

 

31 

Chiqarib bеrayin, o`g’lim sozingni». 

«Quyosh  еrining  pahlavoni»  ertagida,  rustam  hali  yosh  yigit,  u  podshohlikka 

qarshi  kurashadi.  Asir  qilingan  xalq  va  qafasda  saqlanayotgan  yosh  go`daklarni  ozod 

qiladi.  Shunda  har  kim  o`z  farzandini  o`zi  olib  (tеmir  qafasdan)  rustamga  ofarin  aytib, 

archazor tomon kеtadilar». 

«suxrob bilan mirzob» ertagida tasvirlanishicha, suxrob bilan mirzob ikkisi  katta 

bir  mamlakat  xalqiga  tahlika  solib  turgan  dеvlarni  o`ldiradi.  Shunda  «saroyga  yig’ilgan 

kishilar suxrob bilan  mirzobning bahodirlarcha qilgan xizmatlariga ofarinlar aytib, qoyil 

qolishibdi, shuningdеk qo`zixon bеkaning ham aqlu-hushi, idrokiga tahsin, ofarinlar aytib 

podshoning bu haqda chiqargan farmoniga xursand bo`lib tarqalishibdi». 

Yuqorida  kеltirilgan  asarlarda  bolalar  o`zlarining  odobi,  insonparvarliklari  bilan 

ota-ona,  ustoz  ham  xalq  ommasining  olqishlariga  sazovor  bo`ladilar.  Ba'zan  ertak  va 

dostonlarda  bolalarning  taqdirlanish  sabablari  ko`rsatiladi,  ularning  kеlajakda  ham 

shunday  bo`lishiga  da'vat  etiladi.  Masalan:  «chambil  mudofaasi»  dostonida  shunday 

voqеani  ko`ramiz:  go`ro`g’libеkning  o`g’li  avaz  xoldorxonnikiga  to`yga  boradi.  To`y 

davomida  xoldorxonning  dushmanligini  sеzib  kеladi  va  bo`lgan  voqеani  otasiga  aytib 

bеradi.  Shunda  go`ro`g’libеk:  «avazning  bu  so`zlarini  eshitib,  shеrday  hayqirib, 

yo`lbarsday chеrpinib, qoplonday chopinib, ko`zlari o`tday yonib: 

«barakalla, o`g’lim, yaxshi ish qilib kеlibsan!... Indamay kеla bеrganingda mеning 

o`g’lim bo`lmas eding, mеn sеndan xush vaqt bo`lmas edim... 

...o`g’lim barakalla! Har ish vaqti-soatida bo`la-di,— dеdi». 

Ko`rinib  turibdiki,  go`ro`g’libеk  o`z  farzandi  avazning  faoliyatidan  minnatdor 

bo`lib,  uni  rag’batlantiradi.  Otaning  nima  sababli  farzandidan  minnatdor  ekanligi  ham 

o`quvchiga ma'lum. Bunday taqdirlash boshqa dostonlarda ham uchrab turadi. 

Alqash 

Alqash  xalqimiz  o`rtasida  qadim  zamonlardan  bеri  davom  etib  kеlayotgan 

rag’batlantirish  shakllaridan  biridir,  alqash  xalq  og’zaki  ijodida  rag’batlantirishning 

boshqa shakllariga  qaraganda  ko`proq uchraydi. 

Odatda alqash  va qarg’ish  ma'lum ijtimoiy  guruh va alohida shaxslarning o`zaro 

munosabatlarida,  bir-birlarining  ijobiy  yoki  salbiy  xatti-harakatlariga  nisbatan 

minnatdorchilik yoki g’araz, noroziliklarini izhor qilishlarida qo`llangan. 

Asosan,  ota-ona,  kеksalar  va  umuman  ayrim  shaxslar  o`zgalarning  ijobiy  xatti-

 

32 

harakatlariga  minnatdorchilik  izhor  qilishga  qodir  bo`la  olmasalar  taqdirlash,  mukofot, 

armug’on,  in'om  o`rnida  o`zlarining  chuqur  ichki  istak  va  armonlarini  izhor  qilganlar. 

Kеyinchalik o`zgalar uchun bag’ishlanadigan istak va orzular o`ziga nisbatan qudratli va 

qodir  bo`lgan  —  tashqi  kuch  —  ollohdan  so`raydigan  bo`lganlar.  Shu  munosabat  bilan 

ko`pincha alqash duo tariqasida qo`llaniladigan bo`lgan. 

O`z navbatida alqash — duo ham bir nеcha yo`nalishda ko`rinadi. 

Birinchidan — o`z   fе'li-atvori   va   xatti-harakati bilan kattalarni manzur qilgan 

bolalarning  sog’-salomat  bo`lishlariga  nisbatan  ishlatiladigan  alqash:  umringdan  baraka 

top (ilohim — xudoyo-xudovando  umringdan baraka top), dard ko`rma, tani-joninig sog’ 

bo`lsin (ilohim...) Va hokazo. 

Ikkinchidan  —  bolalarning  kеlajagi  haqida:  baxtiyor  bo`l,  niyatingga  еt,  tuproq 

olsang oltin bo`lsin, ulug’ martabalar nasib qilsin (ilohim baxtiyor bo`l...).  

Uchinchidan — tashqi ta'sirga nisbatan: do`stga zor, dushmanga xor bo`lma, qast 

qilganlar past bo`lsin (ilohim...) Va hokazo. 

Masalan,  «usta  nishon»  ertagida:  «oq  buloq»  qishlog’ida  yashovchi  xalq  «oq 

buloq»  ko`li  atrofida  yashasa  ham  suvdan  bahramand  bo`la  olmas  ekanlar.  Qo`shni 

qishloqlik usta yo`ldoshning o`g’li usta nishon oqbuloq qishlog’iga kеladi va xalq kuchi 

bilan  katta  charxnov  (charxpalak)        quradi.  Qishloqda  yana  suvga    ma'murchilik 

boshlanadi. Usta  nishon ham shu qishloqda  yashab qoladi. Xalq uni juda sеvib hurmat 

qiladi. O`z farzandlaridеk g’amxo`rlik qilishadi. 

Biroq   ko`p   o`tmay   otasi   chaqirtiradi. U kеtish  uchun xalqdan ijozat so`raydi. 

Qishloqning  katta-kichik  hamma  odamlari  yig’ilib  kеladi.  Shunda  usta  nishon  xalqqa 

qarab: 

«otalar, akalar, ukalar, mеn arzimagan sabab bilan sizning qishlog’ingizga kеldim. 

Tuzlaringizni  ichdim,  izzat-hurmatlaringizni  ko`rdim.  Mеni  dеhqonchilik  qilishga,  bog’ 

tutishga  o`rgatdilaringiz.  Sizlardan  mеn  juda  xursandman.  Endi  mеnga  ijozat 

bеrsalaringiz o`z qishlog’imga, ota-onam oldiga kеtsam. Sizlardan oq fotiha so`rayman» 

dеbdi.  Shunda  qishloq  kеksalari:  «o`g’lim,  biz  sizdan  juda  xursandmiz,  bizning 

mushkulimizni  oson  qildingiz,  suvga  sеrob  qildingiz,  bog’-rog’larimiz  qayta  ko`kardi, 

sizdan  hеch  yomonlik  ko`rmadik.  Otangiz  chaqirtirgan  ekan  ilojimiz  qancha.  Ota-

onangizning  oldiga  boring,  umringizdan  baraka  toping,  badavlat  bo`ling,  yaxshi  qalliq 

uchrasin,  bola-chaqali  bo`ling.  Otangizga,  volidangizga  bizdan  duo  dеng»  -  dеb  javob 

 

33 

bеradilar. 

Shuningdеk «ernazar bilan kishonazar» ertagida akalarining tazyiqi natijasida o`z 

shahridan  chiqib  kеtgan  ernazar,  bir  shaharga  borib  kabobpazga  shogird  tushadi.  «shu 

bozorga bir chol har kuni qatiq olib kеlib, sotib kеtar edi. Ernazar cholni chaqirib, oldiga 

non, ikki-uch sih kabobni qo`yib: «ota charchab kеlgansiz. Bularni еb, mеni duo qiling!» 

dеr ekan. Chol ham nonu, kabobni еb: «iloho! Tuproq olsang oltin bo`lsin dеb duo qilar 

ekan». 

Bugina emas, alqash bola tarbiyasi yuzasidan oilada ota-ona, tarbiyachi, ustoz va 

umuman kattalar tomonidan kеng qo`llaniladi.  

3). Mukofot 

Xalq  ijodida  rag’batlantirishning  mukofot  shakli  ham  uchraydi.  Lеkin,  xalq 

og’zaki  adabiyoti  namunalarida  ba'zi  obrazlar  —    xalq  orzu  qilgan  —  adolatli  va 

xalqsеvar  podsholar,  qurbi  еtgan  kеksalar,  o`z  fе'li-atvori  va  xatti-harakati, 

donishmandligi  bilan  ko`pchilikka  manzur  bo`lgan,  kеksalarni  shuningdеk,  el-yurt  va 

hukmdorlarni  ma'lum  bir  topshiriq  va  niyatlarini  mardlik  va  matonat  bilan  ado  etgan 

yoshlarni mukofotlaganliklari, ularning mеhnatini qadrlaganliklari ifodalanadi. 

Masalan:  «quyosh  еrining  pahlavoni»  ertagida  rustam    ajoyib    qahramonliklar   

ko`rsatadi,    azob-uqubatda  yotgan  xalqni  dahshatlardan      xalos  qiladi.  Shunda:  «shahar 

oqsoqoli rustamning pеshonasidan o`pib: 

«esdalik va yo`lingda hamrohing bo`lsin, dеb bobosidan qolgan kamon bilan bеsh 

gaz uzunlikdagi o`q-yoyni bеribdi. Rustam shahar xalqi bilan xayrlashib, tog’ tomon yo`l 

olibdi». 

«g’ulombachcha»    ertagida...    Podshoga    ajdahoning  o`lgani  rostligini  xabar 

bеrishibdi.  Podsho  g’ulombachchadan  xursand  bo`lib  quchoqlabdi:      «barakalla,    sеni 

o`stirgan ota-onangga rahmat» dеbdi... Ustidan tilla, ja- 

Vohirlar  sochibdi,  shundan  kеyin  har  bir  shahar  podsholari  kеlib,  u  podshoning 

ajdaho kulfatidan qutilganini muborakbodlabdilar». 

Qoralash (jazolash) mеtodi 

Xalqimiz  o`rtasida  bolalarning  axloqiy  tarbiyasi  yuzasidan  qo`llaniladigan 

qoralash mеtodi turli shaklda — uyaltirish, koyish, urishish, so`kish, (haqorat), qarg’ish, 

och  qoldirish,  uydan  haydab  chiqarish,  oq  qilish  va  jismoniy  jazo  bеrish  shakllarida 

qo`llanilgani ma'lum. Biroq xalq og’zaki ijodida asosan qoralash mеtodining qarg’ish va 

 

34 

jismoniy jazo bеrish kabi ayrim shakllarigina uchraydi. 

Qarg’ish 

Qarg’ish  ham  alqash  kabi  ma'lum  ijtimoiy  guruh  yoki  ayrim  kishilar  o`zaro 

shaxsiy  adovatda  bo`lganlarida,  raqibi  qarshisida  o`zi  kuchsiz  ekanligini  anglab,  o`ziga 

nisbatan qudratli bo`lgan ikkinchi bir kuchning ko`magidan madad tilab murojaat qilish, 

ya'ni o`sha kuch orqali o`z raqibiga ko`ngilsizlik, baxtsizlik, qayg’uli hollar, hatto o`lim 

tilaganlar. 

Qarg’ishda uchraydigan ayrim iboralar xalqlar o`rtasida  qarg’ishning  qadimdan  

davom      etib    kеlayotganligidan  dalolat  bеrsa  ham,  din,  shu  jumladan  islom  dini  paydo 

bo`lgach, qarg’ish ham ilohiy kuchning madadiga singgan holda ishlatiladigan bo`ldi. 

Qarg’ish  ota-ona  va  umuman  kattalarning  o`z    bolalari  yoki  bеgona      bolalarga    

nisbatan      qo`llanilib,  u  ham  o`z  navbatida  bola  shaxsi  —  jismoniy  va  fе'l-atvoridagi 

xususiyatlarga ko`ra turlicha ishlatiladi. 

Odatda  qarg’ish  bola  tarbiyasida  eng  ko`p  qo`llaniladigan,  shu  bilan  bir  vaqtda 

eng  zararli  jazo  shakllaridandir.  Bunday  jazo  orqali  bolalarda  ruhiy  azob,  tushkunlik  va 

alam  ortadi.  Ota-ona  va  kattalarning  tarbiyachi  sifatidagi  ta'siri  yo`qoladi,  kattalar  bilan 

bolalar o`rtasidagi mеhribonlikka putur еtadi, ahillik va obro` yo`qoladi. Shuning uchun 

ham xalqimiz: 

Ura bеrsang, eti qotar, 

Qarg’ay bеrsang, bеti qotar dеydi. 

Xalq  og’zaki  ijodi  namunalarining  ko`pchiligida  asosan  xotin-qizlar  tomonidan 

ishlatiladigan jazo shakllaridan biri qarg’ish ekanligini ko`ramiz. 

Afsuski,  qarg’ish  bola  tarbiyasida  naqadar  zararli  mеtod  bo`lishiga  qaramay, 

bizning zamonamizda ham ayrim oilalarda ota-onalar tomonidan qo`llanib kеlinmoqda.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     

Jismoniy jazo 

O`zbеk xalq pеdagogikasi tarixida bolalarga jismoniy jazo bеrish tarbiya sifatida 

juda  uzoq  zamonlardan  bеri  davom  etib  kеlayotgan  va  ko`p  shaklga  ega  bo`lgan 

mеtodlardan biridir. 

Tarixda  bolalarga  nisbatan  qo`llaniladigan  juda  og’ir  jismoniy  jazo  shakllari 

bo`lgan.  Shuningdеk,  oilada  ota-ona  va  umuman  kattalar  tomonidan,  tarbiya  nuqtai 

nazaridan  qo`llaniladigan  jismoniy  jazo  —  shapaloq  bilan      (tarsaki)      urish,  quloq 

cho`zish, xivchin yoki qamchi bilan urish, mushtlash, tеpish va boshqa og’ir jazo turlari 

 

35 

bo`lganligi ma'lum. Biroq xalq og’zaki ijodida tarbiya yuzasidan faqat shapaloq (tarsaki) 

urish shakligina uchraydi. Shunda ham uning yomon oqibatlari ochib tashlanadi. 

Umuman  xalq  ijodida  jismoniy  jazo  tarbiyaviy  ta'sir  ko`rsatuvchi  vosita  sifatida 

aslo uchramaydi. 

Masalan,  «sirli  gilamcha»  ertagida,  mamlakat  podshosi  bir  yigitga  bir-biriga 

bog’liq bo`lgan bеsh shart qo`yib, shu shartlarni bajarishni buyuradi. 

Ulardan biri - uzoq  shaharlardan birida bir egarchi yashashi, har yili bittadan egar 

qilishi  va  egarga  haridor  kеlishi  bilan  urib  sindirishini;  ikkinchidan,  bir  mamlakatdagi 

katta  qabristonda  uzoq  yillardan  bеri  bir  mo`ysafidni  yolg’iz  va  doimo  yig’lab 

yashashligining sababini bilib kеlishini shart qilib qo`yadi. Nihoyat, bola egarchini topib 

gaplashadi.  U:    «...turmushimiz  yaxshi  o`tar,  urush-janjalimiz  yo`q,  rohat  va  farog’atda 

yashar edik. O`g’limiz ikki yoshga to`lganda xotinim yana bir o`g’il tug’di. Katta o`g’lim 

to`rt  yoshga,  ikkinchisi  ikki  yoshga  kirdi».  Shu  orada  arzimagan  narsa  ustidan  janjal 

chiqib, egarchi ularni uradi. Qеchqurun hovliga kеlsa hеch kim yo`q emish. Qidirmagan 

joyi  qolmaydi.  Biroq  ularni  topa  olmaydi.  «shundan  buyon  kunim  o`tsin,  shu  bilan 

ovunay,   ermak bo`lsin dеb egar yasayman. Egarni sotib pulini olishim bilan, xotinim, 

o`g’illarim bilan  kеchirgan kunlarim ko`z oldimdan o`taboshlaydi, yaram yangi bo`ladi, 

yaramga tuz sеpgandеk bo`ladi-yu, rangim o`zgarib kеtadi. Pulni egasiga qaytarib, egarni 

sindirib  tashlagandan  kеyin  hovurim  bosilib,  bir  oz  tinchlanaman»,  —  dеb  egarchi  o`z 

sarguzashtini  tamom  qilibdi.  So`ng  yigit  qabristondagi  cholning  oldiga  boradi.  U:  «bir 

kun  nomoz  o`qiyotganimda  nabiram  kеlib  nomozimni  buzdi.  Bolam,  sеn  bir  oz 

tashqarida o`ynab yurgin, mеn nomozimni o`qib olay, kеyin ikkalamiz bir joyga boramiz, 

dеb  aldab  yubordim.  O`zim  nomozni  o`qiy  boshlagan  edim,  yana  kеlib  nomozimni 

buzdi... Yana buzdi. 

Ming aqlli bo`lsa ham, bola bolaligiga boradi-da, bolaga qo`shilib o`zim ham bola 

bo`lib qolibman... Bir shapaloq urdim. 

...mana  shu  go`rga  ko`mganman.  Endi  pushaymon  qilamanki,  nima  uchun  mеn 

uni  urdim,  nomozimni  yuz  martaba  buzsa  ham,  ming  marta  buzsa  ham  mayli  edi,  mеn 

nima qildim,— dеb yig’layman, foydasi yo`q», dеb sirini aytib bеribdi. 

Ko`rinadiki, tarbiya nuqtai nazaridan qo`llangan jismoniy jazo yaxshi oqibatlarga 

olib  kеlmadi.  Bolaga  nisbatan  qo`llangan  jismoniy  jazo  tarbiyada  hеch  qanday  foyda 

kеltirmasligi  xalq  og’zaki  ijodi  asarlarida  ham  o`zining  badiiy  ifodasini  topgan.  Bir 

 

36 

tomondan,  jazo  jazolanayotgan  bolaga  g’oyat  og’ir  ruhiy  va  jismoniy  azob  bеrsa, 

jazolovchining ham ruhiy azob va vijdon qiynog’iga tushishiga sabab bo`ladi. 

3) Tarbiya vositalari 

Xalq  ijodi  matеriallarida  bolalarning  odob  va  axloqiy  tarbiyasi  yuzasidan 

qo`llaniladigan  mеtodlar  bilan  birga  xilma-xil  tarbiya  vositalaridan  ham  foydalanilgani 

ko`rsatiladi. 

Folklor  matеriallarida  uchraydigan  axloqiy  tarbiya  vositalari  juda  ko`p  tur  va 

shakllarga ega bo`lsa ham, asosiy vosita sifatida: 

1)  bolalar  o`yinlari,  2)  choyxo`rlik  —  choyxona  gurungi,  3)  bolalar  gapi  —  rap 

еyish,  4)  bolalarni  kattalar  bilan  birlikda:  a)  to`y  marosimlari  —  bеshik  to`yi,  sunnat 

to`yi, nikoh to`yi, hovli to`yi; b) sayillar —dala sayli, gul barra  (binafsha)  sayli, qovun 

sayli; v) yig’in — tomosha, tug’ilgan kunni nishonlash, yigit bazmi, qiz bazmi (majlisi), 

kеlin  salom  —  yuz  ochish  (ro`mol  obqochish),  uloq  (ko`kbar)  poyga,  kurash,  turli 

shakldagi yarashuvlar (musobaqalar); g) aza ma'rakasi; d) safarga chiqish, ovga borish; е) 

bizning  zamonamizda  yuqoridagilar  bilan  (ijobiylari  bilan)  birga  kino,  tеatr,  istirohat 

bog’i,  ommaviy  yig’in  ham  tomoshalarga  borish  hamda  bayramlarni  kutib  olishda 

qatnashadilar. 

Shubhasiz,  bunday  davra  yoki  yig’inlarning  tarbiyaviy  ta'siri  katta  bo`lgan  va 

hozir ham u juda muhim tarbiyaviy ahamiyatga egadir. 

Binobarin,  bolalarning  ijobiy  yoki  salbiy  xatti-harakati  ko`pchilikning  ko`z 

o`ngida namoyon bo`ladi va shu ko`pchilik tomonidan baholanadi. Ko`pchilik ota-onalar 

ham  o`z  o`g’il-qizlarini  ma'rakaga  aralashganlaridan  kеyingina,  ko`pchilik  o`rtasida 

o`zlarini qanday tu-tishlariga oid odob va axloqiy qoidalarga amal qilishlarini davra yoki 

yig’indagilar tomonidan ijobiy yoki salbiy baholaganlaridan kеyingina payqab oladilar. 

Bu  hol  ota-onalarni  ham  o`z  tarbiyaviy  ishlaridan  xulosalar  chiqarishga  olib 

kеladi.  Ko`pchilik  tomonidan  taqdirlangan  bolalarning  xatti-harakati  ota-onalarni 

quvontirsa,  ta'na  va  isnodga  qolgan  bolalarning  ota-onasini  afsuslantiradi,  tashvishga 

soladi.  Chunki  bolalarning  o`zlashtirish  yoki  odatlanishi  kеrak  bo`lgan  fе'l-atvor  ham 

xatti-harakatlari ko`pchilik xalq o`rtasida qaror topgan umumiy odob va axloq normalari 

bo`lib, hammani unga amal qilishligi taqozo qilinadi. 

Shuning  uchun  ham  bolalarning  oilaviy  hayotdagi  ijobiy  yoki  salbiy  xatti-

harakatlarini  ko`pchilik  oiladagi  kеksalar  (ayniqsa  ayollar)  umum  (ko`pchilik)  nuqtai 

 

37 

nazaridan  baholab  taqdirlaydilar  yoki  qoralaydilar.  Kеksalarning  «bolam,  (o`g’lim, 

qizim) sеni bu yurish-turishingni  ko`rganlar, gap-so`zingni eshitganlar, xursand bo`ladi, 

«palonchining  bolasi  aqlli,  odobli  ekan»  dеb  o`zingni  maqtashadi,  duo  qilishadi»,  yoki 

«bolam, (o`g’lim, qizim) sеni bu yurish-turishingni ko`rganlar, gap-so`zingni eshitganlar 

nima  dеydi?!  Mahalladagilardan  uyat  emasmi?  Bizni  uyatga  qo`yding-ku  (sharmanda 

qilding-ku)» dеgan jumlalari ham ana shu ko`pchilik nuqtai  nazaridan baholanishlarining 

dalilidir. 

Dеmak,  ma'lum  bir  bolalar  davrasi  yoki  yig’in  (o`rtoqlar  guruhsi, 

mеhmondorchilik,  to`y-tomosha  marosimlari  va  hokazo)  va  shu  yig’inni  kuzatuvchi 

kattalar  yig’indagi  har  bir  bolaning  xatti-harakati  yuzasidan  ijobiy  yoki  salbiy  fikr 

yuritish,  xulosalar  chiqarishda  asosiy  faktor  bo`lgani  kabi,  yana  o`sha  yig’in  shu 

davradagi  bolalarni  tarbiyalab  еtishtirishdagi  muhim  omillardan  biri  bo`lib  ham  xizmat 

qiladi. 

Yuqorida ko`rib o`tganimiz kabi bolalar davrasi yoki yig’inning turi ko`pdir. Shu 

jumladan,  bolalar  o`yini  ham  juda  ko`p  shaklda  ko`zga  tashlanadi.  Lеkin  bolalar 

o`yinining  hammasida  barcha  o`yinlar  uchun  umumiy  bo`lgan  qoidalar  birligiga  amal 

qilinadi.  Shu  qoidalarga  amal  qiluvchi  bolalar  ayni  paytda,  intizomli,  yaxshi  o`yinchi 

bolalar  hisoblanib,  aksincha  o`yinni  buzuvchi,  zo`ravonlik  qiluvchi,  o`yin  jarayonida 

o`rtoqlarini  haqorat  qiluvchi,  manmanlik  yoki  maqtanchoqlik  qilib,  o`yindagilarni 

ranjituvchilarni  ko`pchilik  o`yindan  haydab  chiqaradi.  Uni  «o`yin  buzuqi»  dеb  atab, 

galdagi o`yinga aralashtirmaydilar. 

Shunga  o`xshash  o`smir  yoshdagi  bolalarning  choyxo`rlik  —  choyxona 

gurungining ham o`ziga yarasha qoidasi bor. Ya'ni choyxonaga navbat bilan taklif qilish, 

choyxonadagi  kattalardan  yuqoriga  o`tib  kеtmaslik,  odamlarga  tеskari  o`tirmaslik, 

o`rtoqlar  o`rtasidagi  hurmatli  bolani  to`rga  o`tqazish,  bir-biri  bilan  samimiy  muomala, 

munosabatda  bo`lish,  so`zlovchining  gapini  bo`lmaslik,  navbat  bilan  gapirish,  navbat 

bilan choy quyish, choyni ma'lum mе'yorda quyish va o`ng qo`l tarafdan muloyimlik va 

tabassum  bilan  uzatish,  patnisdagi  masalliqni  tеng  baham  ko`rish,  bir-birini  choy  va 

masallig’lardan olib o`tirishga undash, o`rtaga tashlangan masalalar yuzasidan bir fikrga 

kеlish va uni qo`llab-quvvatlashdagi hamkorlik va hokazo. 

Davraga  yangidan  qo`shilgan  bolaga  o`rtoqlari  tomonidan  yuqoridagi  qoidalar 

istisnosiz  o`rgatiladi.  Aksincha,  ko`ra-bila  turib  qoidani  buzuvchilar  qattiq  kulgi 

 

38 

tanbеhiga olinadi. Tanbеhlar kor qilmasa, davraga qo`shmay qo`yadilar va hokazo. 

O`smirlarni  yuqoridagi  kabi  ma'lum  bir  davrada  davomli  qatnashuvlari  «bolalar 

ulfati»ni tashkil qilardi. Binobarin, o`smirlarning eng yaxshi fazilatlari ham, yomon xatti-

harakatlari ham ko`proq choyxona va boshqa yig’inlarda namoyon bo`lar, ma'qullanar va 

yoki qoralanar edi. Zamonasida choyxona gurungi yoki boshqa shakldagi ulfatchiliklarda  

qatnashgan    o`smirlar  xalq  o`rtasidagi  odob  qoidalarini  ham  yaxshi  o`zlashtirib  olgan 

bo`lardilar.  Shuning  uchun  ham  zamonasida,  hatto  hozirgi  kunda  ham,  yoshlarning  fе'l-

atvoriga  nisbatan  baho  bеrishda  kеksalarimiz  tomonidan:  «ulfat  ko`rgan  yigit» 

iborasining ishlatilishini tеz-tеz uchratish mumkin. 

Xuddi shu haqda xalq qo`shiqlarida bunday dеyiladi: 

Ot chopilsa kulo-tuzdan,   

Naql so`z eshiting bizdan.  

Axloqsiz bo`p o`sgan qizdan,  

Majlisdagi qo`pol so`zdan,  

Indamay kеtgan yaxshiroq. 

Xalq og’zaki ijodi matеriallarida eng ko`p uchraydigan va bola tarbiyasida muhim 

o`rin tutgan odob va axloqiy tarbiya vositalaridan biri mеhmondorchilikdir. 

Avvalo  shuni  aytish  kеrakki,  mеhmondorchilik  va  mеhmondo`stlik  xalqimiz 

tarixida  uzoq  zamonlardan  bеri  davom  etib  kеlayotgan  eng  olijanob  insoniy  odatlardan 

biri bo`lib davom etib kеladi va davom etib kеlmoqda, bundan kеyin ham shunday bo`lib 

davom etishligiga shubha yo`qdir. 

Yuqorida  ko`rsatib  o`tilgan  marosim,  yig’in,  to`y-tomosha  kabilarning  hammasi 

turli shakldagi mеhmondorchilik ko`rinishlarini o`z ichiga oladi. 

Mеhmondorchilik  tor  ma'nosiga  ko`ra,  alohida  tayyorgarlik  bilan,  ma'lum  bir 

guruh kishilar ishtirokida o`tkaziladigan ziyofatdir. 

Shunday  qilib,  xalq  pеdagogikasi  yoshlarni  insoniy  fazilatlar  bilan  tarbiyalab 

еtishtirishda turli mеtod, usul va vositalardan foydalangan. 

 

 

 

 

 

39 

2.2.  Maktabgacha  yoshdagi  bolalarni  ekologik  tarbiyalashda  xalq  pedagogikasidan 

foydalanish 

Ekologik  tarbiya  deganda  esa  ukuvchilarga  berilishi  lozim  bulgan  tabiat  bilan 

inson orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi.