O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Tarix” fakulteti

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iborlar: Mungul, varvar, turk, dinastiya, renta, pomestye, chjouanyun, «kuchli xonadonlar», zodagon, Vendi, palata, uyedlar, bulislar, «Ipak yuli», gubernator, «kora kuzgunlar», kayfin, tangut, kidanlar, Annam, antogonizm, pomeщchik, radikal, barshchin, «xavfli», «Poytaxt axboroti», «konfusichilik» ibodtxona, epos, ekspluatasiya, monastir, natura, antogonizm.


1-asosiy savol:
V-VI asrlarda Xitoyning siyosiy tarkokligi va siyosiy jixatdan birlashtirish yulidagi birinchi urinishlari.


Ukituvchining maksadi: Ilk urta asrlarda Xitoyning ijtimoiy xayotini yoritib berish, V-VI asrlarda siyosiy tarkoklikning vujudga kelishi sabablarini aytib berish, uni siyosiy jixatdan birlashtirish uchun kilgan xrakatlarining okibatlarni ochib berish va usha urinishlar natijasida xalkka yetkazilgan zararning natijalariga baxo berish. Unimng tarbiyaviy axamiyatini tushuntirish.


Identiv ukuv maksadlari:

1. 
   V-VI asrlarda Xitoyning ijtimoiy axvolini biladi.
   
2. 
   Xitoydagi siyosiy tarkoklikning asosiy omillarini tushuntiradi.
   
3. 
   Xitoyning siyosiy jixatdan birlashtirish yulidagi xarakatlarning natijalarini tushunib yetadi.
   
4. 
   Xitoyni birlashtirishda Suy dinastyasining urnini aniklaydi.
   

1-asosiy savolning bayoni:
V-VI asrlardagi tarixi Garbiy Yevropaniki singari varvarlar xujumi bilan boglangan edi. Xitoyda shimolda va garbda yashagan kuchmanchi ilk mugul va ilk kabilalari mamlakatning juda ichkarisiga kirib bordi. Shimoliy Xitoyga ayniksa kup xujum kilindi. Bu xujumlar Xitoyning xujaligiga juda katta zarar yetkazdi. Kupdan-kup sugorish inshootlari vayron buldi, butun boshli kishloklar talanib, yer bilan yakson kilindi, shaxarlar xuvillab koldi. Varvarlarning xujumi natijasida Xitoy juda kup mayda-mayda davlatlarga bulinib, siyosiy jixatdan tarkok bir mamlakaktga aylanib koldi; bu davrlarning ba’zilarining tepasida drujinalari bilan birga varvarlik boshliklari va ba’zilarining tepasida esa (janubda) maxalliy xitoy zodagonlari turdi. Bularning ichida eng kattasi Shimoliy Vey davlati bulib, uning poytaxti Loyan shaxri edi. Bu davlat 386 yildan 584 yilgacha yashadi. 420-589 yillar urtasidagi davr Xitoy tarixiga «shimoliy va janubiy dinastiyalar davri» bulib kirdi. V-VI asrlarda Xitoy boshidan kechirgan siyosiy tarkoklikni shu nomdan xam bilib olish mumkin. Varvarlar xujumi Xitoyda kuldorlikni batamom yuk kila olmagan bulsada, lekin unga kattikkina zarba berdi. Xitoyda utroklashgan varvarlar orsida xam, xitoyliklar orasida xam erkin dexkonlar negizida Xitoyda davlat feodal yer egaligining uziga xos formasi rivojlanib bordi. Jumladan, Shimoliy Veylar davlatida urta asrlar Xitoyi uchun xarakterli bulgan davlat chek yer sistemasi tarkib topa boshladi; bu sistemaga kura davlat boshligi eng oliy darajadagi yer egasi bular edi: xakikatda esa yerlar cheklarga bulinib dexkonlarga ularga oila a’zolaridagiga mexnatga layokatli kishilar soniga karab taksimlanar, chek yer olish uchun esa dexkon kuprok natura bilan (don, chorva mollari, xunarmandchilik buyumlari va xokazolar bilan) solik tulash kerak edi. Markazlashtirilgan davlat rentasi shunday kilib xukmron sinf asrashning asosiy manbai bulib koldi. Shu bilan birga xuddi shu davrda Xitoyda xususiy pomestyelarni (chjuanyuan) xam axyon-axyonda uchratish mumkin edi, bu pomestyelarni feodal krepostnoylik xarakteriga ega edi. V-VI asrlar mobaynida «kuchli xonadonlar», ya’ni eng badavlat va zodagon oilalar tilga olinadi, ular jamoaning oddiy a’zolaridan yukori darajaga kutarilib, uzining kambagallashgan urug – aymoklarini karam dexkonlardek ekspluatasiya kiluvchi katta yer egalariga aylanib borganlar.
Xitoyda urugchilik munosabatlarining koldiklari uzok vaktgacha sklanib keldi. Xali X-XI asrlarda xam krepostnoy dexkonlar uzlarini rasmiy ravishda uz xujayinlari deb pomeshchiklarning «bolalari va ulardan kichik karindoshlari» deb atar edilar. Xitoyda feodal yer egaigining ilk turi budda monastir yer egaligi bulib, yerga egalik kilishning bu turi bu yerda V-VI asrlardayok ancha keng tarkalgan edi. Ilk urta asr zamonida Xitoyni birlashtirishga birinchi bulib Suy dinastiyasi urindi. Bu dinastiyaining asoschisi Yanszyan (yoki Vendi) xarbiy drujina boshligi bulib Shimoliy dinastiyalardan birida xizmat kilar edi. 589 yilda Yanszyan butun Shimoliy va janubiy Xitoyni uziga buysundirdi. Suy dinastiyasi davrida sugorish sistemasi tiklandi va kengaytirildi. Jumladan, VII asr boshlarida shu dinastiyaning ikkinchi imperatori Yan Guan (yoki Yan Di) davrida Xuanxe daryosini yanszi daryosi bilan boglaydigan umumiy uzunligi ming kilometr keladigan buyuk kanal kazildi. Kanal kurilishida Xitoyning turli kismidan yigib olib kelingan 1 mln.ga yakin kishi ishladi. Ammo suy dinastiyasining idora kilishi uzokka bormadi.
Shimolning janub bilan birlashuvi juda zaif edi. Markaziy xukumat viloyatlarni yetarli darajada nazorat kilib turmadi. Juda katta xokimiyat maxalliy zodagonlar kulida edi. Garbda turkiy kabilalar xujumining kuchayishi imperiyadan juda katta kuch talab kildi. Shu bilan bir katorda bu dinastiya imperatorlari istilochilik siyosatini yuritishga urindi. Bu esa imperiyani yanada battarok xoldan ketgazdi. Suy xukumatining Koreyani uziga buysundirishi yulidagi urinishlari tamomila barbod buldi. Bu xol dinastiyaning uzil-kesil kullashiga sabab buldi.
618 yilda Shimoliy-garbiy Xitoyning knyazlaridan biri Li Yuan yoki Gaoszu (ukelib chikishi jixatidan chala turk edi) imperiyada xokimiyatni bosib olib, yangi dinastiyaga – Tan dinastiyasiga asos soldi.