O'zbekiston respublikasi turizm va sport vazirligi

4 Bob. KASBIY AMALIY JISMONIY TARBIYANING MAZMUNI

4.1.Talabalarning kasb- amaliy jismoniy tarbiya haqida tushunchalar

Oliy ta’lim muassasalari talabalarini Jismoniy tarbiyasini oshirish uchun ishlab chiqilgan «Jismoniy tarbiya» dasturi (2004) mazmunidagi nazariy bilimlar va sport turlari orqali talabalarning jismoniy tayyorgarliklarini tarbiyalash asosiy maqsad qilib qо‘yilgan. Shu bilan bir qatorda talabalarning kasbiy yо‘nalishlari bо‘yicha maxsus amaliy jismoniy tarbiya tadbirlari bilan ham qurollantirish uqtirilgan.

Ma’lumki, ta’lim muassasalarining sharoitlari, sport inshootlari bо‘yicha imkoniyatlari, jismoniy tarbiya о‘qituvchilarining amaliy-ijodiy faoliyatlari asosida jismoniy tarbiya darslarida mazkur tadbirlar u yoki bu darajada о‘tkazilmoqda. Lekin bu faoliyatlar barcha turdagi oliy о‘quv yurtlarida kasb-hunarga yо‘naltirilgan darajadagi jismoniy tarbiya berilayotir, deyish qiyin. Buning eng asosiy sabablariga yо‘naltirilgan maxsus о‘quv-uslubiy qо‘llanmalar ishlab chiqilmaganligini kо‘rsatish mumkin. Qolaversa jismoniy tarbiya о‘qituvchilarining ba’zi sohaviy yо‘nalishlar bо‘yicha yetarli amaliy malakalar va nazariy bilimlari ham talab darajasida emasligi ma’lum. Shu о‘rinda bir jonli misol keltirishga tо‘g‘ri keladi, ya’ni: о‘t о‘chiruvchilar, ichki ishlar, temir yо‘l va boshqa sohalardagi о‘quv yurtlarida bо‘lajak mutaxassislarni tayyorlashda juda kо‘p va maxsus amaliy harakatlarni bajarishga о‘rgatadilar. Harbiy komissariatlarda chaqiriqqacha bо‘lgan о‘smirlar va kishilarni maxsus tayyorlashda ham juda kо‘p amaliy harakatlar, jismoniy tarbiya vositalaridan (qо‘llarda tortilish, ust kiyimlarda yugurish, tо‘siqlardan о‘tish va hokazo) maqsadli foydalanadilar. Bunday misollar juda kо‘p. Bu kabi о‘quv yurtlari va muassasalarda kasb-hunar yо‘lida jismoniy tarbiya darslarini aynan shu maqsadlarga qaratish yо‘li bilan о‘tkazishda tajriba-larga ega bо‘lganlar oz emas. Lekin iqtisod, sog‘liqni saqlash, pedagogika, tibbiyot va boshqa sohalardagi oliy ta’lim muassasalarda jismoniy tarbiya darslarida kasb-hunarga yо‘naltirilgan maxsus amaliy jismoniy tarbiya tadbirlarini talabalarga о‘rgatish ishlari yetarli darajada emasligi ma’lum.

Yuqorida bayon etilgan mulohazalar asosida eng avvalo barcha turdagi oliy ta’lim muassasalari talabalariga quyidagi faoliyatlarni tо‘la singdirish lozim:

1. 
   Ommaviy sog‘lomlashtiruvchi va sport tadbirlarini о‘tkazuvchi tashkilotchilikka о‘rgatish.
   
2. 
   Talabalarning sport tayyorgarligi va qiziqishiga qarab jamoatchi murabbiylik malaka va kо‘nikmalarini shakllantirish.
   
3. 
   2-3 sport turi (futbol, voleybol, yengil atletika, kurash va hokazolar) bо‘yicha hakamlikka tayyorlash.
   
4. 
   Stadion, futbol va sport о‘yinlari maydonlari, sport zal, yengil atletika sektorlari va hokazolarni jihozlash, kerakli asbob-uskunalar, texnik vositalar bilan ta’minlash, ulardan foydalanish yо‘llarini о‘rgatish.
   
5. 
   Jismoniy tarbiya va sport tadbirlari bilan bog‘liq moddiy-texnik ta’minot, jamg‘arma tashkil qilish, ularni sarflash yо‘llarini о‘rgatish.
   
6. 
   Talabalar va ziyolilarning salomatligini nazorat qilish, tibbiy kо‘riklarni tashkil qilish masalariga doir yо‘l-yо‘riqlar berish.
   

Mazkur tadbirlarni о‘rgatish jarayonlarida talabalarning kasbiy yо‘nalishlariga qarab ba’zi bir muhim jismoniy tarbiya tadbirlari bilan tanishtirish va amaliy jihatdan bajarishni ham kо‘zda tutish zarur bо‘ladi, ya’ni:

Barcha ta’lim muossasalari talabalarning nazariy bilim va amaliy malakalarini tarbiyalashda jismoniy tarbiya vositalaridan maqsadli foydalanishni tarbiyalash usullari muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda asosan jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga qaratilgan hukumat qarorlari, musobaqalarning nizomlari, moddiy-texnik ta’minot, moliyatashtirish, musobaqalardagi qatnashchilarni (sportchilar, vakillar, hakamlar va hokazolar) kiyimlar, oziq-ovqat, yashash joylari va boshqalar bilan ta’minlashni nazariy jihatdan о‘rgatish. Idoralarda о‘tirib mehnat qiladigan, ayniqsa, kompyuter va boshqa texnik vositalar bilan ishlaydigan mutaxassislarga ish tartibi jarayonlarida gimnastika, tennis, badminton, voleybol, sof havoda sayr qilish kabi mashqlar va tadbirlarning mazmunlari, tashkiliy usullarini tanishtirish lozim bо‘ladi.

Gumanitar soha, Xizmatlar sohasi, Pedagogika, San’at, Xizmat kо‘rsatish sohasi, Kasb ta’limi (yо‘nalishlari bо‘yicha), Aktyorlik san’ati (turlari bо‘yicha), Rejissyorlik (turlari bо‘yicha), Texnogen san’at (turlari bо‘yicha), Kinoteleoperatorlik, Xalq ijodiyoti (turlari bо‘yicha), Madaniyat va san’at muassasalarini boshqarish, Ijtimoiy ish (ijtimoiy ta’minot tizimi bо‘yicha), Ijtimoiy-madaniy faoliy bilan salomatlikni yaxshilash, mehnat qobiliyatlarni oshirish, ularning bо‘sh vaqtlarida sport о‘yinlari va xalq milliy о‘yinlarini tashkil qilishga doir nazariy tushunchalar hamda amaliy malakalar berish lozim. Tushki, dam olish kuni va ta’til (qishki sharoitlar) jarayonlarida bilak kuchini sinash, kurash, futbol, voleybol о‘ynash, milliy harakatli о‘yinlarni tashkil qilish, tog‘li va gо‘zal manzarali joylarga sayohatlar tashkil qilish usullarini о‘rgatishga tо‘g‘ri keladi. Bunda, ayniqsa, kishilar bilan muloqotda bо‘lish, ularning qiziqishlarini о‘rganish, turmush sharoitiga qarab mashqlar bajarish yо‘llarini maslahatlar orqali amalga oshirishni talaba-yoshlar bilishlarini ta’minlash zarur.

Barcha sohalaridagi oliy ta’lim muassasalarning talabalarini nazariy bilim va amaliy kо‘nikmalarini shakllantirishda quyidagilarga e’tibor berish kerak:

1. 
   Ish joyining gigiyenik holatlarini yaxshilash va u yerda turli harakatlar, jismoniy tarbiya mashqlari bilan shug‘ullanishga sharoit yaratish;
   
2. 
   Ish joyi yoki maxsus ajratilgan joylarda ishlab chiqarishga qaratilgan (tik turib ishlovchi, harakatda ishlovchi, о‘tirib ishlovchi va hokazo) maxsus jismoniy mashqlarini olib borish usullarini о‘rgatish.
   
3. 
   Ishdan keyingi bо‘sh vaqtlar, dam olish kuni, bayramlar va ta’til jarayonlarida turli hil jismoniy mashqlar, о‘yinlar va sport musobaqalarini uyushtirish malakalarini о‘rgatish, bunda maxsus adabiyotlar, qо‘llanamalar bilan tanishtirish zurur bо‘ladi.
   
4. 
   Ertalab yoki boshqa bо‘sh vaqtlarda gigiyenik gimnastika, sog‘lomlash-tiruvchi jismoniy tarbiya va sport bilan mustaqil ravishda shug‘ullanish malakalarini tarbiyalash.
   
5. 
   Sport klublarning maxsus xodimlari va murabbiylari bilan aloqada bо‘lish, ularning kо‘rsatmalari va topshiriqlarini bajarishga maslahatlar berish.
   
6. 
   Imkoniyat darajasida musobaqalarda hakamlik qilish, iqtidorli sportchilar bilan yaxshi munosabatlarda bо‘lish, ularga yordam berish.
   
7. 
   Ishlab chiqarishning sohalariga qarab, mutaxassis sifatida doimo sport bilan shug‘ullanishga odatlanish zarurligini uqtirish va о‘quv jarayon-larida ularni maxsus tayyorlashni amalga oshirish va b.
   

Oliy va о‘rta maxsus ta’lim yо‘nalishlari bо‘lajak mutaxassislarini kasbiy-amaliy jismoniy va sport tayyorgarligi (KAJvaST) jarayoni bо‘lajak mutaxassislarning kasbiy moslashuviga, ularning salomatligini saqlash va mehnat samaradorligini oshirishga muhim asos yaratadi. Ammo, KAJvaST masalalari, ayniqsa, universitet talabalarining KAJvaST masalalari bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos ravishda yetarlicha о‘rganilmagan. Muammo bо‘yicha turli yillarda, turlicha maqsad va vazifalarga kо‘ra, turli kasb egalarining kasbiy-amaliy jismoniy va sport tayyorgarligi bilan bog‘liq ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan, KAJ va ST bо‘yicha qimmatli tavsiyalar berilgan. Mustaqillikning keyingi yillarida KAJ va ST bо‘yicha kо‘plab ishlar olib borilgan, ularda, ta’lim, tibbiyot,xizmat kо‘rsatish, agrosanoat, ayniqsa fermer xо‘jaligi va boshqa ishlab chiqarish va noishlab chiqarish bilan bog‘liq mutaxassislar tayyorlovchi oliy о‘quv yurtlarining talabalarini KAJ va ST oshirishda muammmolar mavjudligi, ular bо‘yicha olib borilayotgan ishlar bugungi kun talabiga tо‘la javob bermasligi, о‘quv soatlarining kamligi, tо‘garak mashg‘ulotlari uchun mablag‘lar ajratilmaganligi va boshqalar ta’kidlab о‘tilgan.

Talabalarni KAJvaST oshirishda ularning bо‘lajak mutaxassisliklari bilan bog‘liq bо‘lgan turli xil, salbiy ta’sir etuvchi omillarni о‘rganish ham muhim ahamiyatga ega. Mutaxassislarning fikriga kо‘ra, mehnat jarayonida ishchilar organizmiga tashqi muhitning turli xil omillari, shu jumladan, noqulay omillar ta’sir qiladi. Bularga ishning mavsumiyligi, nisbatan katta jismoniy zо‘riqish, qattiq charchash natijasida jarohatlanish ehtimolining kattaligi va b. Ishchi xizmatchilarining ochiq havoda kun bо‘yi mehnat qilishi natijasida ularga noqulay obi-havo sharoitining ham salbiy ta’siri katta bо‘ladi ( masalan, yozda issiqlik, bahor va kuzda yomg‘ir, qor va namlik, qishda sovuqlik va b.).

Tabiiyki, bular kasalliklarni oldini olish, organizmning himoya quvvatini oshirishda jismoniy madaniyat mashg‘ulotlari va ommaviy sport sog‘lomlashtirish tadbirlari orqali amalga oshiriladigan kasbiy-amaliy jismoniy va sport tayyorgarligining yanada oshirishni talab etadi.