O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

7. TURKISTONDA IMPERIYASI DAVLATCHILIGINING
JORIY ETILISHI
0 ‘rta Osiyo istilosidan so‘ng, Rossiya, Pyotr I vasiyatini baja- 
rib, jahonning eng yirik imperiyalaridan biriga aylandi. Yevropaning 
ilg‘or jamoatchiligi XIX asr oxirida Rossiyani «beadad miqdordagi 
mulk o ‘g ‘risi», deb ta’riflab, «hisob-kitob vaqti kelganda, u bu 
mulklarni o ‘z egalariga qaytarishga majbur bo'ladi», deb bashorat 
qilgan edi.
Rossiya imperiyasi jahonning qudratli davlatlari Buyuk Brita- 
niya, Fransiya va Germaniya imperiyalari qatori katta mustamlaka­
chi davlat bo‘lib qoldi 77. Boltiq b o ‘ylaridan Kavkaz togiarigacha, 
Ukraina dashtlaridan Uzoq Sharq va 0 ‘rta Osiyo hududlarigacha 
cho‘zilgan yerlarda imperiyaning ikki boshli burgut tasviri tushi- 
rilgan oq-yashil bayrog‘i o ‘matilib, Rossiya Polsha, Finlyandiya, 
Boltiqbo‘yi mamlakatlari, Kavkaz o ‘lkasi, Boshqirdiston, Sibir va 
qalmoqlar yurti uning taxti tasarrufiga muhrlandi. 0 ‘z mustamlaka- 
lari hududi jihatidan endi Rossiya Buyuk Britaniya, Fransiya va 
Germaniyani orqada qoldirib ketdi. Angliya mustamlakalari 13 mil­
lion kvadrat kilometr, Fransiyaniki 11 million kvadrat kilometmi 
tashkil qilsa, Rossiyaning birgina Sibir mustamlakasi hududi 13 
million kvadrat kilometmi tashkil qilardi. Rossiyaning Turkiston 
general-gubematorligi hududi esa kengligi jihatidan Fransiya, Ger­
maniya va Avstro-Vengriya imperiyalari maydoniga teng b o ‘ldi.
Turkiston m a’muriyati imperiyaning boshqa o ‘lkalari boshqa- 
mvidan o ‘zining keskin harbiylashgani bilan alohida ajralib turgan. 
Rossiya hukumatining Turkiston uchun 1865-1916 yillar davomida 
ishlab chiqqan va amalga tatbiq etilgan o'nta qonun loyihasi (1865, 
1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916)gava uning 
moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar 
kiritgan o ‘zgartirishlarda ana shu holat o ‘z aksini topgan. Turkiston 
o ‘lkasi siyosiy tizimida Sankt-Peterburg oliy harbiy-siyosiy doira- 
larining niqoblangan va jahon afkor ommasini chalg‘itishga qara­
tilgan nayranglari ham ro‘y-rost gavdalangan. Harbiy vazirlikning 
Bosh shtabi Osiyo bo‘limi, Ichki ishlar vazirligi polisiya departa- 
menti, «imperator hazrati oliylarining o ‘z mahkamasi», Vazirlar 
qo‘mitasi va Vazirlar Kengashining Turkiston idorasiga oid hujjat- 
larida Rossiya hukumati Turkiston xalqlarining «xohish-irodasi 
va roziligiga qarab qolmasligi» hamda «o‘z faoliyatida to ‘la erkin 
bo‘lishlari zamrligi» alohida uqtirilgani bejiz emas. Ana shu hujjat- 
larda aholi «amaldorlarga to'lanadigan maoshni o ‘zlari berayotga-
229
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nidan voqif boim asliklari hamda bu ishni hukumat marhamati» 
deb tushunishlari uchun zarur choralar k o ‘rish ham ta ’kidlangan.
O ik a boshqaruvi zoiav o n lik k a asoslangan va u doimiy usul 
sifatida saqlanib kelgan. Oqsuyak rus zodagonlaridan biri baron 
A.B.Vrevskiy ham shu zaylda fikr yuritib, «Turkiston xalklari o ‘z- 
larini boshqaruvchi va sud qiluvchi yagona hokimiyatga k o ‘nik- 
kan», deya o ik a d a qattiqqo‘1 mustabid idora zarurligiga ishora 
qilgani ham tasodifiy emas.
Turkistonda imperiyachilik boshqaruvining mustamlakachilik 
tamoyili rasman Turkistonning birinchi general-gubematori fon 
Kaufmanning 1868 yil 22 yanvarda Toshkent shahri aholisi bilan 
b o ig a n uchrashuvda so‘zlagan dasturiy nutqida o ‘zining yaqqol 
ifodasini topgan edi. U mazkur nutqida m slam i 0 ‘rta Osiyo 
xalklarining katta og‘asi deb atab, Turkistonda bu hokimiyatning 
qat’iy va doimiy o ‘mashganligini alohida uqtirgandi.
Fon Kaufmanning Turkiston general-gubematori etib tayinlani- 
shi tasodifiy emas edi. Romanovlar sulolasi podshohlikning ishonchli 
xizmatkorlarini tanlashda hamma vaqt xorijdan yollanganlarga katta 
e ’tibor bergan. Birinchi navbatda, nemis dvoryanlariga b o ig a n
ishonch kuchli edi. Fon Kaufman shunday ishonchni qozongan, 
sinalgan, hamma lavozimlarda podshoh siyosatini k o ‘ngildagidek 
amalga oshirganlardan biri edi. Shuning uchun ham unga kuchli 
va qudratli hokimiyat podshoh Aleksandr II tomonidan oltin yorliq 
tarzida (vakolat y o rlig inin g muqovasi oltindan b o ig a n i uchun 
yorliq shunday atalgan) in ’om etilgan edi.
Kaufmanning cheklanmagan k o ia m d a faoliyat k o isa tish stra- 
tegiyasi 1868-1876 yillardagi harbiy yurishlarda amalga oshirildi. 
Bu yurishlar uning nomini Rossiyada Turkiston o ik asining omadli 
generali va istilochisi sifatida mashhur qildi.
Kaufman hukmronligi davrida Turkistonda general-gubemator- 
lik boshqamvi uning jilovlanmagan istibdodi asosida amalga 
oshirilgan. Maxfiy maslahatchi F. Girs qayd etganidek, «general- 
gubem atom ing hokimiyati qonun b o ‘y k h a ish yuritilishini taqoza 
etgan b o isa-d a, amalda, o‘zi xohlagancha ish tutdi. General- 
gubem ator o ik a hokimiyatining yagona boshqamvchisiga aylangan 
edi. Hokimiyatni bir y o ia markazlashtirish oqibatida barcha ish 
qonun asosida emas, aksincha, general-gubematoming k o isatm asi 
asosida amalga oshirildi.
Toshkent shahri q o ig a olinganidan (1865) keyin, mustamlaka 
sharoitidan kelib chiqqan holda, Sirdaryo hududi hamda 1864 va 
1865 yillarda bosib olingan yerlar hisobiga, Orenburg general-
230
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gubematoriga bo‘ysundirilgan Turkiston viloyati tashkil etildi. 
Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865 yil 6 avgustda «Muvaq- 
qat nizom» e ’lon qilindi. Uning asosiy maqsadi, Rusiyaning yangi 
bosib olingan erlarda, boshqaruvning umumiy asoslarini belgilash 
orqali, tinchlik va xavfsizlikni ta ’minlash b o ig a n . Joylarda butun 
hoki-miyat harbiy boshliqning q o iid a b o ig a n , m a’muriy organlarga 
esa mahalliy xalq ustidan nazoratni o ‘matish vazifasi yuklatilgan.
1865 yilda imperator Aleksandr II ning azmi qaroriga ko‘ra, 
Orenburg va G ‘arbiy Sibir general-gubernatorligi hamda Turkiston 
viloyati aholisining turmushi va umumiy ahvolini o ‘rganish uchun 
«Dasht komissiyasi» tuziladi.
Dasht hay‘ati tomonidan ishlab chiqilgan «Ettisuv va Sirdaryo 
viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi» b o ‘yicha Vazirlar 
mahkamasi qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd etiladi:
1. Loyihada k o ‘rsatilgan hududlarda Yettisuv va Sirdaryo 
viloyatlari tarkibida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilsin.
2. General-gubematorga o ik a n i boshqarish uchun loyihada 
nazarda tutilgan shtatlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun 
amaldorlar olishga imkoniyat berilsin.
3. General-gubematorga loyihada ko‘rsatilgan yerlarda, o ik a - 
dagi mahalliy sharoit, tuzem xalqlaming ehtiyojlarini hisobga olgan 
holda, so‘nggi marta qonuniy tartibda ko‘rib chiqish va qabul qilish 
uchun uning qismlari bo'yicha va yaxlit holda o ‘zining xulosasini 
berish topshirilsin. Ungacha, loyihada ko‘rsatilgan holatlami asos 
sifatida qabul qilib, oikatuzilishi uchun favqulodda muhim va foy- 
dali deb hisoblangan hamma choralami ko‘rish topshirilsin».
1873 yil boshida Turkiston o ‘lkasidagi viloyatlaming barcha 
boshliqlari ishtirokida loyihadagi qoidalar qayta ko‘rib chiqilgan- 
dan keyin qonun loyihasi harbiy vazirlikka yuboriladi.
Fon Kaufman loyihasining tahrir etilgan nusxasida Rossiyaning 
boshqa oikalaridagi general-gubematorlamikidan farqli o ia ro q , Tur­
kiston general-gubematorining huquq va imtiyozlarini kengaytirish 
ko‘zda tutilgan. Jumladan, u Turkiston o ik asid a harbiy vazirlikka 
bevosita bo ‘ysundirilgan barcha vazirliklar organlarini ta’sis etishni 
taklif etgan edi.
1878 yil o ‘rtalarida harbiy vazirlik Turkiston general-guber- 
natoriga vazirliklaming taklif va mulohazalarini, shuningdek, Far­
g'ona viloyati va Amudaryo b o iim in i hisobga olgan holda, loyihani 
to id irish va qayta ishlashni taklif etdi.
1881 yilda harbiy vazirlikda Turkiston general-gubernatorligi 
sarf-xarajat smetasi ko‘rib chiqilayotganda boshqarish bo'yicha
231
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xarajatlami qisqartirish va uning daromaddarini oshirish zarurligiga 
e ’tibor qaratildi.
Turkiston general-gubematori etib tayinlangan general-leytenant 
M.G.Chemyaev (1882-1884) taklifi bilan 1882 yil 8 mayda impe- 
ratom ing Turkiston general-gubernatorligini taftish qilish to ‘g ‘ri- 
sidagi farmoni e ’lon qilindi. Taftish ishlarini olib borishga rahbar etib 
Ichki ishlar vazirligi kengashi a ’zosi, Dasht komissiyasining sobiq 
raisi, maxfiy maslahatchi F.K.Girs tayinlandi. Girs 1883 yilda taftish 
ishlarini tugallab, imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli 
tashkilotlaming ahvoli to'g'risidagi hisobotni, « O ik an i boshqarish 
to ‘g ‘risidagi nizom loyihasi»ni tushuntirish xati bilan birga taqdim 
etdi. 1884 yil 21 yanvarda imperator Aleksandr III ning ko'rsatm asi 
bilan Davlat Kengashi a ’zosi, general-ad‘yutant, graf N.Ignatev 
raisligida «Turkiston o ‘lkasini boshqarish to ‘g ‘risidagi nizom»ning 
qayta ishlangan so‘nggi loyihasini ishlab chiqish bo‘yicha komissiya 
tashkil etildi.
G raf Ignatev komissiyasi tarkibiga Girs boshchiligidagi hay'at 
a ’zolari, 1881 yilgi loyihani tuzganlar, Osiyo departamenti maxfiy 
maslahatchisi Kobeko, Bosh shtabning Osiyo b o iim i b o sh lig i 
polkovnik Ivanov, general-mayor A.N. Kuropatkin (b o iajak harbiy 
vazir) va boshqa yuqori martabali shaxslar a ’zo boidilar. Komissiya 
kengashida 
general-leytenant 
Chemyaev 
o ‘miga 
tayinlangan 
Turkiston general-gubematori, general-ad'yutant N.O. Rozenbax 
(1884-1889) ham ishtirok etadi.
Chorizmning oliy doiralari tomonidan tuzilgan komissiyaning 
asosiy vazifasi « O ik an i Rossiyaga qat’iy qaram qilib qo‘yish 
maqsadlari va uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, daromadlami 
esa oshirishga, shuning bilan birga, fuqarolami boshqarish talablariga 
va joylam ing shart-sharoitlariga to ‘g ‘ri keladigan nizom» tuzilishini 
amalga oshirishdan iborat edi.
Komissiya o ‘z ishiga Girs tomonidan ishlab chiqilgan Turkis­
ton o ik a sin i boshqarish to 'g iisid a g i va general-leytenant Kolpa­
kovskiy rahbarligidagi Toshkent kotnissiyasiga takdim etilgan 1881 
yilgi nizom loyihasini hamda Turkiston m a’muriyatining oldingi 
barcha loyihalarining xulosalarini asos sifatida qabul qiladi.
G raf Ignatev komissiyasining «Turkiston o ikasin i boshqarish 
to 'g iisid a g i nizom loyihasi» o ik a n i boshqarish bo‘yicha tuzilgan 
oltinchi loyiha edi.
Imperator tomonidan «Turkiston o ik asini boshqarish to ‘g ‘risi- 
dagi Nizom» 1886 yil 12 iyunda tasdiqlangandan keyin ham m a’- 
muriy qurilish bo‘yicha e ’tirozlar davom etdi. Ammo imperator
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Turkiston o lk asid a sobiq general-gubernatorlik boshqaruvining 
asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi o ‘zgartishlar 
kiritdi.
«Turkiston o ik asin i boshqarish to ‘g ‘risidagi nizom» bo‘yicha 
Turkistonning viloyatlarga bo'linishi, harbiy vazir fikricha, aholi- 
ning etnografik, maishiy va iqtisodiy shart-sharoitlarini o ‘rganish 
asosida emas, balki o ik a n i bosib olish jarayoni bilan bog‘liq 
holda amalga oshirildi. Uezdlarga b o linish esa aholining Rusiya 
bosqinigacha b o ‘lgan markazlarida tashkil etilgan edi. «Turkiston 
o ’lkasini boshqarish to‘g ‘risidagi nizom»da ko‘rsatilganidek, sud 
hokimiyatini m a’muriyatdan to iiq ajratish tamoyili Turkiston 
general-gubematori baron Vrevskiyning fikricha, «Yangi Yevropa 
qonunchiligining natijasi bo‘lib, uni Rossiya aholisiga ham, 
shuningdek o ‘z hukumatining qullik zulmidan xoli bo ‘lgan O 'rta 
Osiyo xalqlariga ham tadbiq etib boim aydi».
Shunday qilib, Turkiston o ‘lkasida Rossiya hukmronlik qilgan 
yillarda qonun loyihalari doimo to'ldirilib, o ‘zgartirilib turildi. Buning 
siri juda oddiy edi. Chor Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni 
Rossiya imperiyasining markazlashgan boshqaravi tizimiga kiritib, 
uni rus burjuaziyasi va dvoryan-pomeshchiklar mulkiga aylantirishga 
qaratilgan edi. Imperiya asoschisi Pyotr I ning armonini qondirgan 
holda o ‘zbek xonliklaridagi ming yillik davlatchilik zaminlarini 
qo'porishni ko‘zlagan edi. Asosiy maqsad butun jahonga tanilgan 
Amir Temur saltanati vorislarini tobe qullarga aylantirish, xalqlarini 
esa sekin-asta ruslashtirish jarayoniga tortib, k o im a Turon zaminni 
imperiyaning chekka gubemiyalaridan biriga aylantirish edi. 
Imperiyachilar qachonlardir, aniqrog‘i XIV asr oxirida sohibqiron 
Amir Temur rus knyazliklarini o ‘ziga lobe qilib, Moskva ostonasida 
barchaga dahshat solganini sira unutishmagan. Rus solnomalarida 
muhrlangan bu dahshat ularda adovat cho‘g ‘ini alangalatgan.
Q o‘sh boshli burgut ramzi tushirilgan Rossiya imperiyasi 
tug'i Amir Temur vatani zaminiga qadalgach, imperiyachilar asriy 
orzularini amalga oshirishga qatiyan kirishdilar.
Sankt-Peterburgning siyosiy doiralari harbiy-mirshablik tar- 
tiblarini o ik a d a qo'llashlari zamratligini quyidagicha izohlaganlar: 
«Turkiston tuzem aholisi hali juda quyi aqliy taraqqiyot bosqichidadir. 
Ular xuquq, m a’muriyat, qonun nimaligini bilishmaydi. Jamiyat 
qonun tomonidan beriladigan huquqdan foydalanishni bilmaydi, bu 
huquq uning zarariga xizmat qiladi». Ana shunday kalondim oglik 
va mensimaslik nuqtai nazaridan kelib chiqilgan holda Turkiston 
general-gubematorligi boshqaruv tizimi yuzaga kelgan edi. O lk a
233
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

idorasi markaziy, viloyat, tuman (uezd), jabha (uchastka), qishloq va 
shahar boshqaruvi shaklida tashkil topdi.
Binobarin, Markaziy o ik a boshqaruvi general-gubemator, uning 
kengashi va mahkamasidan iborat b o ig an .
Quyida chorizmning Turkistonda amalga oshirgan hukm- 
ronlik boshqaruv tizimi maxsus jadvallarda berildi. Ular tadqiqot 
materiallari tahlili asosida tuzilgan b o iib , mualliflaming ilmiy 
xulosalari natijasidir: