O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Nasoralar' olib bu shaharni shohi jahon bo ‘Idi,
Raivatlarga zulmi haddin oshib, ко ‘p yam on bo 'Idi.
Necha beboku behuda bu yurtlarga kalon bo ‘Idi.
Fasodu fitnalarkim qo'zg'olib, oxir zamon b o ‘Idi.
Chiqolmay ко ‘cha-ko ‘yga bir necha yaxshi musulmonlar.
Zamona fitnasidin qo ‘rqibon bo ‘Idi parishonlar.
Yotolmay uylarida, boydur deb oti chiqqanlar,
Birovlar hovlisinda yotibon xonavayronlar,
Hamisha xa vfb irlan ranglari chun za faron bo 'Idi.
Bu she’rda Muhammad Amin H o‘qondiy Q o‘qonning olinishi, 
beayov talanishi voqealarini haqqoniy aks ettiradi. Rus soldatlari 
boylaming mol-mulkini, xarislik bilan yiqqan oltinlarini tortib 
oladi, ularga katta jarim alar soladi. Ayon bo‘lishicha, shulardan biri 
Abdurahmonboyga ham 1500 rubl miqdorida tovon solinadi. Bun­
day torojdan nafaqat oddiy fuqaro, balki boylar ham xonavayron 
bo‘Igan, uy-joyidan ayrilgan edi. Yuqorida keltirilgan satrlarda aytil- 
gani kabi, jon hovuchlab, yashirinib yurgan boylar mustamlakachi -
qaroqchilar azmi irodasini bajarmay q o ig a tushsa, otib tashlangan.
Istilodan so‘ng ham Q o‘qonda kechgan bedodliklaming cheki 
bo‘lmagan. Shu asarga kiritilgan, «Hikmat» deb nomlangan ikki 
she’rda bosqinchilaming ayanchli, tahqirli qilmishi nadomat bilan 
ta’rif etiladi:
Do ‘stlarim, oxir zamon bo 'Idi, ко 'ring,
Bedin kofirlar olamg ‘a to ‘Idi, ко 'ring.
Mo 'minlarning о 'g'il-qizin qildi halok,
Asir qilib, farzand dog ‘in soldi, ко ‘ring.
1 X ristianlar, y a 'n i ru slar nazarda tutiladi.
X-1796
225
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sharqona qadriyatlar, islomiy axloq ruhida tarbiyalangan xalqi- 
miz uchun bundan ortiq haqorat b o iish i mumkin emasdi. Shu bois, 
qasoskorlik harakatlari shakllana boradi. «Hikmat»laming nom a’lum 
muallifi aytgani kabi, «bu kofirlaming barisini qirish» muddoasi qaror 
topa beradi. Afsuski, harbiy kuchlar teng emas edi.
Kurashchilar, shu jum ladan, xalqimizning zukko, solih farzand- 
lari armonli faryodlarini, qonli k o ‘z yoshlarini yashira olmadilar. 
Ilojsizlik sabablarini qidirish, bu yanglig‘ m ash’um holga tushib 
qolishni badiiy idrok etish namoyon b o ‘la boshladi.
Buxoro amirligida tarixiy vaziyat, rus bosqini ko‘lankasi uning 
sarhadlariga yaqinlab kelayotgan yillardagi holat ham adabiy asarlar 
sahifalarida o ‘z aksini topa boradi.
Q o‘qon xoni Xudoyor taqdiriga befarq b o ‘lmagan, uni ikki-uch 
bor taxtga qayta о ‘ tqazgan amir Muzaffar chor bosqini ко ‘ lami xavfini 
hali to ‘la darajada anglab yetganmi yo ‘qmi, aytish qiyin.
Otasi o ‘miga Buxoro taxtiga o ‘ltirgan amir Abdulahad podshoh- 
lik Rossiyasi bilan tinch-totuv yashash ahdiga erishgan b o ‘lsa-da, 
siyosiy jihatdan oyo q-qo ii bog'lanib qolganligini anglagan, albatta. 
Bu, uning badiiy mushohadalarida ham aks etadi. Amir Abdulahad 
«Ojiz» taxallusi bilan she’rlar yozgan. Bu jihatdan, uning:
Do ‘stlar, aylang duo bu diydai xunbor uchun,
Ayrilibman xonumonimdin, biling, dildor uchun.
singari ramziy ifoda etilgan misralari diqqatni o ‘ziga tortmay qol- 
maydi.
Amirlikda, shubhasiz, yon berishdan norozi bo‘lgan, ilm -m a’rifat, 
taraqqiyot tarafdori b o ‘lgan kuchlar bor edi. Ayniqsa, ilg‘or ziyolilar 
Yevropaning, shu jum ladan, Rossiyaning harbiy qudratini ilm- 
fan, madaniyat yuksalishida deb hisoblaganlar. Haqiqatda, XIX asr 
oxirlarida harbiy texnika, o ‘q otish qurollari Yevropada Sharqdagidan 
bir necha barobar ustun ekanligini ta ’kidlashga zarurat yo‘qdir. Buning 
ustiga podshohlik Rossiyasining urush tajribasi xalqaro yo‘sunda 
m e’yoriga yetgan, shu asr davomida bir necha davlatlar bilan janglar 
qilgan edi.
Ziyolilar millatni g ‘aflatda qolgan, jaholat va qoloqlik taraqqiyotga 
g ‘ov b o ‘lgan, deb hisoblar edilar. Amir Abdulahad saroyida ruslarga 
tilmochlik qilgan, «Taijimon» taxallusi bilan ijod etgan shoir, 
masalan:
Sen, ey millat, uyon, ко 'p yotma, tur uyqu kanorindin,
Ochib ко ‘z, bir у о ‘la boq, qoldimu donish bahorindin,
Xazon bo ‘Imish ya shilya p ro g 'la r nodonni norindin,
226
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xayolga keltir о ‘tmish asrlar atvori korindin,
Nega chiqmassan, ey millat, turib g ‘aflatni korindin,
- deydi achinish bilan.
Yurt bogiarining xazonga yuz tutishi, tabiiyki, haqqoniy xulosa 
edi. Taassufki, Turkiston birligini qalamga olish, ittifoq b o ‘lgan 
holda umumiy yovga qarshi kurash g ‘oyasini kuylash xonlarga ham, 
amirga ham, muhimi, mustabidlarga ham maqbul tushmagan. Shu 
sababdan, bosqinchilarga, ulaming yovuz tajovuziga qarshi mhda 
b o ig a n shoirlar unutildi, ulaming she’rlari qo iy o zm a holida qolib 
ketdi, ko‘plari yo‘qotildi. Faqatgina vatanparvar noshirlaming sa’y- 
harakati bilan XX asr boshlarida ayrimlarining ijod namunalarini 
muxtasar tarzda xalqqa yetkazish imkoni b o id i.
Qashqa vohasining Qamashi qish log id a voyaga yetgan, katta 
obro‘-e’tiborga ega b o ig a n Hofiz R o‘ziboy oxund Mashrabi Soniy 
(XIX asming boshlarida tu g ilib , oxirgi yillarida vafot etgan) 
istilochilaming o ik am izn i bosib olishi haqida mushohada yuritar 
ekan, achchiq haqiqatni qalamga oladi:
Xasta dilman, ahli та ’nilar fano bo ‘Idi, darig',
Hosili taxtim vafo jabru jafo bo ‘Idi, darig
Gandalar bosh bo ‘Idi, xo ‘blar taxtpo bo ‘Idi, darig',
Boda no ‘sh о ‘Idi necha bema ’ni va bebodalar.
Qo 'ydilar elni izzaga necha bor zang ‘ar chiqib,
Yil xususan qishg ‘a tortib, jabhaga kofir chiqib.
Bui ajab, har hafta mo “mindan olur hindu hiroj,
Dafnovozu lo ‘li va qarsakchilar sohib rivoj,
Oni uchun avvali keldi urus, oxirda soch,
Tavba qilmay, xalq poymol, balo bo ‘Idi darig
Anglashiladiki, o ik a d a boshbodoqlikning avjga chiqishi, elga 
bosh b oiganlam ing nodonligi, aysh-ishratga cho‘mganliklari, ich- 
kilik, oxir-oqibatda, yurtni kelgindilaming egallashiga sabab b o iad i.
Abdurahmon Oftobachi fitnasi yuz bermaganda, o ‘zaro hoki­
miyat talashish, taxt olish poygasi boim aganda, vodiydagi kuchlar 
jam b o iib , yovga qarshi otlanganda Q o‘qon xonligi vassal tariqasida 
saqlanib qolishi mumkin edi. Amal talashish, tangnazarlik, ibtidoiy 
um g‘chilik sarqitlari xonlikning nufuzli kishilari ittifoqlashishiga 
m o n eiik qildi. Bu o ‘ta bachkana kayfiyat hatto Vatan tuyg‘usidan 
ham ustun keldi. Rossiya o ‘zining tahqirlovchi, ezuvchi hokimiyatini 
Q o‘qon xonligi b o ‘ylab o ‘m atar ekan, eng aw alo , ana shunday, 
kechagina bir-birini sotgan, xoinlik qilgan, amal desa or-nomusdan 
ham voz kechishga tayyor kimsalarga tayandi.
227
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Q o‘qonning Shahrisabz mahallasida yashab ijod etgan, Qiyali- 
soy ko ‘chasida kosib oilasida tug‘ilgan G ‘ofurjon qori mullo 
A’zamjon hoji o ‘g ‘li Kamina (1922 yilda vafot etgan) shuni nazarda 
tutib:
Ey oqsoqollar ka/tasi, nafsi kolon
g
'or oqsoqol,
Olamdagi bor oqsoqol sendan etar or, oqsoqol.
Hokinig 'a ta ’zim aylagay nogoh yo ‘liqsa to 'nqayib,
Erga boshin yetkurm asa ta ’zim i bekor, oqsoqol.
Manga garodnushdin xabar keldi bugun jandarm о ‘lar,
Suv sep debon ahli guzar boshida barqaror, oqsoqol, - deb yoz­
gan edi.
«Ansob as-salotin va tavorixi al-havoqin» muallifi, Q o‘qon 
xonligida XIX asming oxirlarida kechgan voqealaming jonli sho- 
hidi mullo Mirzo Olim ibn mirzo Rahim Toshkandiy Rossiyaning 
talonchilik siyosati va uni amalga oshirgan mahalliy malaylar haqida 
koyinish bilan gapiradi.
Rus m a’murlari jamiki mirzolami to ‘plab yerlami o'lchab, 
hisobga olishni buyuradi. Muqimiyning «Tanobchilar» she’rida 
to ‘g ‘ri tasvir etilganidek, ular bu ishda ham g ‘arazni, manfaatni 
hamma narsadan ustun qo‘yadi.
Achinarli joyi shundaki, mullo Mirzo Olim o ‘z kitobida ayt- 
ganidek, mustamlaka hokimiyati har tanob erga 70 tiyin, yana 
qo‘shimchalari 35 tiyin hisoblanib, jam i 1 mblu 5 tiyindan soliq 
belgilaydilar.
Inoqlar va mingboshilaming soliq yig‘uvchilari sobiq xon­
likning qishloqlaridan bir yoMa 4 yillik soliqni to'plaganlar. 
Mirzo Olim bosqinda xonavayron bo‘lgan, bor-budidan ayrilgan 
qishloqlar aholisidan 4 yil uchun olingan xiroj solig in in g 90 
foizini mustamlakachilaming malaylari bo‘lmish soliq yig‘uvchi- 
lar o ‘zlashtirib olganligini ta ’kidlab o ‘tadi.
«Ansob as-salotin va tavorixi al-havoqin» da m slar xizmatiga 
kirgan, ularga yaloqxo‘r b o ig a n bunday malaylami xalq kinoya 
bilan «bo‘zcha»lar deb ataganligi tilga olinadi.
Qanchalik og‘ir b o im asin xalq ziyolilarida, vatanparvar, mil- 
latparvar shoirlarda, olimlarda, noshirlarda istiqbolga va istiqlolga 
bo‘lgan ishonch tuyg'usi barqaror edi.
228
www.ziyouz.com kutubxonasi

---